१६ चैत्र २०७९, बिहीबार

Mar 30, 2023

संस्कृतिले जैविक मानवलाई सामाजिक प्राणीमा परिवर्तन गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको हुन्छ । शाब्दिक रुपमा संस्कृति शब्द ‘संस्कृत’ शब्दबाट आएको मानिन्छ । जसको अर्थ परिस्कृत भन्ने हुन्छ । संस्कृतिको सम्बन्ध कुनै पनि यस्ता तत्वहरुसँग हुन्छ जसले व्यक्तिलाई परिस्कृत गर्न सक्छ । त्यसैले भनिन्छ–संस्कृत भएर नै मानव अन्य प्राणी भन्दा उच्चस्थानमा छ ।

Advertisement

समाजशात्रीहरुले संस्कृति शब्द ‘संस्कार’ शब्दबाट आएको भन्ने मान्छन् । संस्कारको अर्थ ‘शुद्धिकरण’ वा अवगुण, दोष, कमजोरी आदि हटाइ परिष्कार गर्ने काम हो । समाज विशेषको सम्पूर्ण कानून, परम्परा, मूल्य, मान्यता तथा व्यवहार, बोलिचाली, खानपान, भेषभूषा आदिको संयुक्त रुपलाई संस्कृति भनिन्छ । यसलाई मान्छेले समाजको सदस्यको नाताले आत्मसात गर्दछ ।

संस्कृति मानव निर्मित तत्व हो । सिकिएको व्यवहार हो । यसमा गतिशिलता हुन्छ । भाषा संस्कृतिको मुख्य बाहक हो । संस्कृति समूहको लागि आदर्श हुन्छ । यसले हाम्रा आवश्यकता पूरा गरिरहेको हुन्छ । यो कानून, भाषा, प्रथा, मूल्य मान्यता आदि इकाई मिलेर बनेको एकिकृत प्रणाली हो । नेपाली समाज र संस्कृतिमा मिश्रित विशेषता रहेका छन् । केही विशेषता समान प्रकृतिका छन् भने केही असमान । हाम्रो समाज र संस्कृति पछिल्लो समयमा छिटो छिटो परिवर्तन भैरहेको छ । खास गरेर विश्व्यापिरुपमा सूचना, प्रविधी र यातायात प्रणालीमा भैरहेको तीब्र विकासले गर्दा समाज विकासमा आधुनिकिकरण र भूमण्डलिकरण जस्ता कुराको प्रभाव स्पष्ट रुपमा देखिएका छन् ।

समाज र संस्कृतिको परिवर्तनमा पछिल्लो समय आधुनिकिकरण र भर्चुअल दुनियाँको प्रभाव अझ बढी मुखरित भएको पाईंन्छ ।मानिसहरुबिचको पारस्परिक सम्बन्ध तथा अन्तरक्रियामा आउने परिवर्तन सामाजिक परिवर्तन हो । एकथरी विद्धानले सामाजिक संरचनामा आउने वा हुने परिवर्तनलाई सामाजिक परिवर्तन मान्दछन् भने अर्काथरिले सामाजिक सम्बन्धमा हुने परिवर्तनलाई सामाजिक परिवर्तन मान्दछन् । आजकाल हामीले गर्ने काम तथा सोंच्ने र चिन्तन गर्ने तरिकामा रुपान्तरण आएको छ । हाम्रा जीवन व्यवहार छिटो छिटो फेरबदल भैरहेका छन् । जुन कुरा हामी सामाजिक सम्बन्धमा देख्न सक्छौं ।

सुन्दरता, धनसम्पत्ती, विश्वास वा कुनै विचार त्यसलाई आफ्नो वृत्तमा देखाउनै पर्ने र अरुको देखासिकी गरेर दिमागमा राख्ने वा नक्कल गर्ने गुण सबै मानवमा स्वभाविक रुपमा रहन्छ नै । यसैगरी नै समाजको उदविकास भएको मानिन्छ । एकछिन विचार गरौं त त्यो पहिलो व्यक्ति जसले विचार गर्यो कि छोरीको विवाहको बेलामा आफ्नो सम्पत्तीको केही अंश उनलाई दिउँ । उक्त व्यक्तिले सायदै सोंचे होला कि उसको त्यो व्यवहारको समाजमा देखासिकी वा नक्कल हुनेछ र समयक्रममा त्यो ठूलो पापको रुपमा उठ्ने छ । सामाजिक कुरिती बनेर जरा गाड्ने छ । एउटा व्यक्तिबाट शुरु भएको यो गलत परम्पराले अहिलेसम्म समाजलाई सताइरहेको छ । प्रताडित गरेको छ । दाइजोको नाममा सयौं चेलिहरु ज्यानको आहुती दिन विवश भएका छन् ।

यसैगरी तीन दशक अघि हाम्रो पुस्ताको बाल्यकालको समयमा घरघरमा हुने पूजामा प्रसाद वितरण गर्ने चलन थियो । सिमित हिसाबले वितरण हुने त्यस्तो प्रसाद प्राप्त गर्न हामी केटाकेटीहरु तछाडमछाड गथ्र्यौं । तर, आजकाल पूजाआजा, श्राद्ध, वर्तबन्ध, विवाह जस्ता समारोहमा पूर्ण भोजनको मेस सञ्चालन गरिन्छ । जहाँ खानेभन्दा खाना फाल्ने होडबाजी जस्तो देखिन्छ । यसबाट अनावश्यक खर्चमा वृद्धि भएको छ । त्यस्तै नयाँ वर्षको पूर्वसन्ध्यामा हुने समारोहले अनेक खालका विकृती पैदा गरेका छन् ।

नयाँ वर्षको दिन युवाहरु बाइक हुँइकाउदै अरु सडक प्रयोगकर्तालाई समेत आतंकित पार्दै हिंड्छन् । जन्मदिन मनाउन रेष्टुरेण्टमा भेला भएर केक काट्ने, मदिरा पार्टिमा रमाउने कुरा आजकाल सामान्य भएको छ । तिज, दशैं, तिहार लगायतका अन्य चाडबाड, पर्वहरु पनि भड्किला हुँदै गएका छन् । देखाउनकै लागि प्रतिष्पर्धा चल्ने गर्छ । खास गरेर सामाजिक सञ्जालको बढ्दो लोकप्रियता सँगै हामीमा फोटो कैद नगर्दै पोष्ट्याउन हतारो हुन्छ । भर्खरै मनाइएको धान दिवसको सन्दर्भमा छताछुल्ल भएका तस्वीरहरु र ति पोष्टहरुमा व्यक्त प्रतिक्रियाहरुले आधुनिक हुँदै गएको भनिएको वर्तमान नेपाली समाज कुन दिशातर्फ गैरहेको छ भनेर चिन्तन गर्नुपर्ने भएको छ ।

नेपालमा प्रयोग भएका बिभिन्न सामाजिक सञ्जाल मध्ये फेसबुक अलि बढी लोकप्रिय छ । वास्तवमा सामाजिक भनेको समाजसँग सम्बन्धित हुन्छ । यसकारण सामाजिक मर्यादा भित्र रहेर आचरण गर्नु हरेक व्यक्तिको कर्तव्य पनि हो । नभए अहिले हामीले वैयक्तिक मानेर अभ्यास गरेका कतिपय गलत कुरा भोली दाइजो प्रथा जस्तै कुरितीको रुप नलेलान भन्न सकिन्न ।

समाजशास्त्रिय दृष्टिकोणमा सामाजिक र साँस्कृतिक परिवर्तनका प्रक्रियाहरु धेरै खालका छन् । आधुनिकिकरण, शहरिकरण, पश्चिमीकरण, ब्राह्मणीकरण, हिन्दूकरण, प्रजातीकरण, नेपालीकरण आदि । आधुनिकिकरणलाई एकैसाथ धेरै प्रक्रियाहरुसँग जोडेर हेर्ने गरिन्छ । जस्तैः अंग्रेजीकरण, पश्चिमिकरण, शहरिकरण, विकास, प्रगति, समृद्धि आदि ।

आधुनिकिकरण प्रक्रियाका सकारात्मक र नकारात्मक दुबै पक्षहरु छन् । व्यवसायमूलक शिक्षा, आधुनिक स्वास्थ्य उपचार पद्धति, यातायात, उच्च प्रविधी आदिका कारणले हाम्रो जीवन पद्धतिमा जुन परिवर्तन भैरहेको छ । यो सकारात्मक पक्ष हो भने चरम व्यक्तिवादी धारणामा वृद्धि, लागूपदार्थ दुव्यर्सन, भड्किलो फेशन, फजुल खर्च, सामाजिक असुरक्षा, प्रदुषण आदि यसका नकारात्मक पक्षहरु हुन् ।

नीति निर्माण र राजनीतीमा कृयाशिल सबैले आधुनिकिकरणको नाममा विकृतिलाई प्रोत्साहन नदिई देशको सामाजिक–आर्थिक स्थिति हेरी योजना बनाउँदा साँस्कृतिक मूल्य र मान्यतासँग सुहाउँदो गरी गर्नुपर्दछ । देशको समग्र व्यवस्थालाई मध्य नजर राखी बिस्तारै बिस्तारै परिवर्तन ल्याउने खालका आधुनिकिकरणका प्रविधि अपनाउँदै जानुपर्दछ । नत्र यसको नकारात्मक पक्ष हावी भई समाजमा असुरक्षा, अशान्ति, कोलाहाल बढ्छ र सामाजिक सद्भाव खल्बलिन्छ ।

आजभोली सामाजिक सञ्जाल मार्फत अभिव्यक्त भैरहेका व्यवहार, दृष्टिकोण र गतिबिधीले यस्तै संकेत गर्छन् । सार्बजनिक व्यक्तिको चरित्र हत्या गर्ने, सामाजिक सद्भाव र एकता खल्बलिने खालका तथ्यहिन पोष्टले एकैछिन वाहवाही त मिल्ला, भाइरल पनि भईएला तर कालान्तरमा यिनै गतिबिधी विकृत भएर समाजको टाउको दुखाइको विषय नबन्लान भनेर भन्न सकिन्न ।

तसर्थ, स्वाङ पार्ने, आडम्बरी, ढोंगी र देखावटी पाखण्ड त्यागौं । आडम्बरी चरित्र वा व्यवहार एकैसाथ देखापर्ने एकप्रकारको उत्तेजना, संवेग वा कार्य हो जसले कुनै खास प्रकारको असामान्य अवस्थालाई संकेत गर्छ । चिकित्साविज्ञानमा यसलाई सिन्ड्रोम भनिन्छ । यस्तो प्रवृत्ति छोडौं र सभ्य, आधुनिक समाज र संस्कृति निर्माणमा अग्रसर होऔं । अस्तु ।

प्रतिकृया दिनुहोस्

Flash News

रुपन्देहीमा शुक्रबारदेखि ३ दिने बायोपिक चलचित्र कार्यशाला तिनाउमा एमालेको मिसन ग्रासरुट संघर्ष तथा सफलताका कथा लेखन सम्बन्धि अनुशिक्षण कांग्रेसले टुङ्गायो मन्त्रीको नाम (मन्त्रालय र नामावलीसहित) विकास साझेदारहरुसँग बुटवलको विकासबारे छलफल काँग्रेस त्यागेका स्वर्णिम वाग्लेले लिए रास्वपाको सदस्यता, तनहुँ १ को टिकट उनैलाई लुम्बिनी प्रदेश सांसदका स्वकीय सचिवः श्रीमान्, श्रीमती, छोरा, छोरी, भाइ, भतिज ! कांग्रेस छाडेको घोषणा गर्दै स्वर्णिमले भने- कांग्रेस दाइ-भाउजुको अक्षम गिरोहमा परिणत हुने क्रममा छ भैरहवामा तीनदिने फोटो पत्रकारिता तालिम सुरु उपनिर्वाचन : बारा, चितवन र तनहुँका लागि मुख्य निर्वाचन अधिकृत नियुक्त भारत भ्रमणमा नेपाली भूमिमाथि दाबेदारी प्रस्तुत गर्न प्रधानमन्त्रीलाई ओलीको सुझाव सोनालिकाको सिरिज–२ अन्तर्गतका कम्बाईन्ड हार्भेष्टरको विक्री सुरु कोटहीमाईको एघारौं गाउँसभा, चार कार्यविधि अनुमोदन सेयर बजार १०.८७ अंकले ओरालो ६ वर्षपछि फेरि संसार देख्ने भइन् चुम्फा नेपाली लागुऔषधहित ७ जना पक्राउ ज्ञानेन्द्र मल्लसहित पाँच क्रिकेटर सम्मानित (फाेटाे फिचर) कांग्रेसले चितवन–२ मा जीतनारायण श्रेष्ठलाई उम्मेदवार बनाउने मिटरब्याजी पीडितको माग सम्बोधन गर्न सरकारसँग कांग्रेसको माग कांग्रेसका मन्त्री छान्ने जिम्मा सभापति देउवालाई