विद्यालय खुलेपछि एउटा प्रिन्सिपलको अनुभूति…

कोरोना भाइरसका कारण आफ्नो गत वर्षको वार्षिक परीक्षासमेत ढुक्कसँग दिन नपाएका आफ्ना विद्यार्थीहरुसँग ८ महिना २ दिनपछि मात्र प्रत्यक्षरुपमा साक्षात्कार हुन पाइयो । चैत्र १२ गतेदेखि शुरु हुनुपर्ने वार्षिक परीक्षा कोरोना भित्रिएको भन्दै सरकारले चैत्र ५ गतेसम्म सम्पूर्ण परीक्षा सक्नुपर्ने उर्दी जारी गरेको थियो । तर वार्षिक परीक्षाका लागि न विद्यार्थीहरु मानसिकरुपमा तयार थिए, न त विद्यालयको आन्तरिक तयारी नै । तर पनि हतारहतार जसोतसो परीक्षा सम्पन्न गर्नु थियो, गरियो ।

लकडाउनकै बीचमा मोबाइलबाट प्रकाशित गरेको वार्षिक नतिजाले यसपटक विद्यार्थीमा कुनै रौनक ल्याएन । त्यस्तो नतिजाले न त विद्यार्थीलाई पर्याप्त खुशी दियो, न त कुनै उत्साह र उमङ्ग नै । अबीर लगाएर, स्याबासी पाएर आफू माथिल्लो कक्षामा पुगेको अनुभूति र अपार हर्ष एकअर्का साथीहरुका बीचमा उनीहरुले साट्नै पाएनन् । त्यस सुखद् क्षणमा न त स्याबासी दिने शिक्षक नै थिए, न त हौसलाको ताली बजाइदिने साथीहरु नै । मनको हर्ष र उमङ्ग केवल खल्लोपन र निरशतामा परिणत भएको थियो । अझ एसईई दिन सेन्टरमा पुगेका विद्यार्थी गेटबाटै फर्किनुपरेको पीडा र त्यसपछि लामो समयसम्म उनीहरुले भोगेको मानसिक तनाव र अन्योलको त के कुरा गर्नु खै ?

विद्यालय बन्द भएपछि नै प्याब्सनले विद्यार्थीहरुको शिक्षण सिकाइ प्रक्रिया जारी राख्न अनेकौँ प्रयास गरेको थियो । प्रत्यक्ष, अनलाइन वा वैकल्पिक विधि जसरी भएपनि विद्यार्थीलाई सिकाइ प्रक्रियामा सामेल गराएर पठनपाठन नियमित गराउनुपर्ने प्याब्सन रुपन्देहीको निरन्तरको अभियानमा आफूले यसपटक अहम् भूमिका खेल्न पाएकोमा निकै सन्तोष लागेको छ । विभिन्न सरोकारवाला निकायहरुसँग वार्ता, संवाद, छलफल र डेलिगेसनमा थुप्रै पटक महत्वपूर्ण जिम्मेवारी निभाइयो पनि ।

अनेकौँ प्रयासका बाबजुद् प्याब्सन रुपन्देहीको कार्तिक २० गतेको बैठकले तिहार र छठ पर्वपछि विद्यालय भौतिकरुपमै खोल्नुपर्ने निर्णय ग¥यो र स्थानीय निकायमा सोको जानकारीसहित अनुमतिका लागि स्थानीय सरकारसमक्ष ध्यानाकर्षण गराउने परिपत्र ग¥यो । सोही सन्दर्भमा तिलोत्तमा नगरपालिकाका प्रमुख बासुदेव घिमिरे र शिक्षाप्रमुख गंगाराम आचार्यसँग साक्षात्कार भयो । नगरप्रमुख वासुदेव घिमिरेसँगको छलफल र डेलिगेसनमा थुप्रै पटक म सहभागी थिएँ ।
स्थानीय विकास निर्माण र जनपक्षीय काममा नेपालमै उत्कृष्ट र अनुकरणीय कार्य गरी प्रशंसा बटुलेका नगरप्रमुख बासुदेव घिमिरेको विद्यालय र शिक्षाप्रतिको सकारात्मक सोच, दृष्टिकोण र अवधारणाले निकै प्रभाव पारेको छ । शिक्षाप्रति उहाँका योजना अनि विकास निर्माणप्रतिको लगाव र दृढता प्रत्यक्षरुपमा सुन्न पाउँदा आफ्नो चुनावी अभियान र भोट उपयुक्त ठाउँमा सदुपयोग भएको गर्व हुन्छ ।

शिक्षालय सुरक्षा मापदण्डका साथ निर्वाधरुपमा सञ्चालन हुनुपर्छ भनेर सदैव पैरवी गर्ने नगरप्रमुख घिमिरे उपस्थित सर्वदलीय बैठकबाट विद्यालय सञ्चालन गर्नुपर्ने निर्णय भयो । कोभिड संकट व्यवस्थापन केन्द्रको बैठकले विद्यालय खोल्नका लागि ११ बुँदे मापदण्ड तय गरी मंसिर ७ गतेदेखि सम्पूर्ण विद्यालय सञ्चालन गर्ने निर्णय ग¥यो । विद्यालयहरुलाई उपयोगी निर्देशन र सुझाव दिएर प्रेरणा जगाइरहने तिलोत्तमा शिक्षा शाखाप्रमुख गंगाराम आचार्य र अभिभावक संघका केन्द्रिय सदस्य लोकनाथ ज्ञवालीको भूमिका सदैव प्रशंसनीय रहेको छ ।

स्मृति बोर्डिङ् स्कुलका प्रबन्ध निर्देशक एवम् नेकपा रुपन्देहीका शिक्षा विभाग उपप्रमुख विष्णु ढकाल शुरुदेखि नै विद्यार्थीहरुको पढाइप्रति अति चिन्तित हुनुहुन्थ्यो । विद्यालय भौतिकरुपमा सञ्चालन नगरी शिक्षण सिकाइ प्रभावकारी हुन सक्दैन भन्ने मान्यता राख्ने उहाँले नगरपालिकाको स्वास्थ्य मापदण्ड पूरा गर्नैपर्ने र विशेष सतर्कता अपनाएर जोर–बिजोर रोल नम्बरका आधारमा कक्षा सञ्चालन गर्नुपर्र्ने कुरा बताउनुुभयो । कार्यतालिका बनाउने कार्यमा अत्यन्तै निपुण सहप्राचार्य प्रकाश गुरुङले कार्यतालिका तयार गरेपछि मङ्सिर ७ गतेदेखि विद्यालय सञ्चालन गर्ने निधो भयो ।

गत चैत ५ गतेदेखि आफ्नै घरभित्रै कैदीजस्ता भएका बालबालिकाहरु मङ्सिर ७ गते पहिलो दिन आफ्नो विद्यालय र साथीसँग भेट हुँदा उनीहरुको मनमा जुन उत्साह र उमङ्ग थियो, त्यो अपार खुशी र आनन्दको क्षण यहाँ उल्लेख गर्न सकिन्न । निर्जन वा एकलास वनमा भट्किएको बटुवाले बाटो फेला पार्दा जुन उत्साह र उमङ्ग हुन्छ अथवा निरपराध कैदी जेलबाट छुट्दा जुन हर्ष र आनन्द प्राप्त हुन्छ, ठीक त्यस्तै अनुभूति हुन्थ्योे बालबालिकाहरुको मुहार हेर्दा । अत्यन्तै उत्साहित, खुशी र हर्षित देखिन्थे उनीहरु । ८ महिनादेखि बिछोडिएका आफ्ना साथीहरुलाई विद्यालयको प्राङ्गणमा देख्न पाउदा उनीहरुलाई असीम हर्षोल्लास भयो ।

खेल्ने, चल्ने, विद्यालय जाने उमेरका कलिला बाल– बालिकाहरूलाई लकडाउनले सबभन्दा धेरै मानसिक तनावमा पारिदिएको थियो । लामो समय घरभित्रै बस्नुको मानसिक पीडा र तनाव खपिसक्नु थिएन । घरभित्रै छेकेर राख्दा चलिरहनुपर्ने चञ्चल बालस्वभाव कुण्ठित र निरश बनेको थियो । मुस्कुराइरहने अनुहारहरूमा मलीनता छाएको थियो । साथीसँग भेटघाट गर्न, खेल्न कुद्न र हाँसखेल गर्न नपाउँदाको पीडा हामी वयस्कहरूले केवल अनुमान मात्र गर्न सक्यौं तर अनुभव, अनुभूति र महशुस भने गर्न सकेनौँ ।

खाऊँखाऊँ, लाऊँलाऊँ उमेरका बालबालिकासँग त्यतिबेला न पुस्तक थियो, न त स्कुल नै । न साथी थिए, न त खेल सामग्री नै । न मनमा रमाइलो थियो, न त शरीरमा स्फूर्ति नै । न अध्ययनमा लगाव थियो, न त भविष्यप्रतिको कुनै आकांक्षा र योजना नै । थियो त केवल कोरोनाको त्रास, लकडाउनको कोकोहल अनि घरबाहिर नजान अभिभावकको उर्दीमात्रै ।

कोरोनाका कारण आज यतिजना मानिसको निधन भयो, यतिजना संक्रमित भए भन्ने त्रसित सूचना, सन्त्रासपूर्ण र भयभित समाचार विद्यार्थीहरुले धेरै सुन्नु पर्यो । आखिर को, खास कुन कारणले मर्यो ? कस–कसलाई संक्रमण भएको छ भन्ने प्रष्ट र आधिकारिक सूचना न उनीहरुले पाउन सके, न त उनीहरुको त्यो जिज्ञासा मेटाउने कुनै निकाय नै थियो । केवल बाहिर ननिस्क, हात धोइरहूँ, मास्क लगाऊ र सेनिटाइजर दल भन्ने एकोहोरो र पट्यारलाग्दो उर्दीबाहेक उत्प्रेरणामूलक खबर र हौसलापूर्ण कुरा सुन्न पाएकै थिएनन् ।

लामो समयसम्म घरमै कैदीजस्ता भएका विद्यार्थीहरु ८ महिनापछि विद्यालय आउँदा अर्कै खालका भइसकेका रहेछन् । न त उनीहरुमा पहिलेजस्तो चञ्चलता थियो, न त जिज्ञासुभाव नै । कताकता बालसुलभ हराएको जस्तो, बाल चञ्चलता र अबोध जिज्ञासापन लोप भएजस्ता देखिन्थे उनीहरु । आफ्ना सहपाठीहरुसँग बोल्दा पनि सशंकित भएजस्तो । निरीह, टिठलाग्दा जस्ता भएका थिए । अनुहारमा मलीनता र हीनताकोे भाव झल्किथ्यो । उज्ज्वल अनुहारको त्यो कान्ति र मधुर मुस्कान उडेर उजाड भएजस्तो । विद्यार्थीहरुको मानसपटलमा एकांगीपन र हीनताग्रन्थी डम्म भरिएजस्तो लाग्थ्यो । उनीहरुको त्यो बाल अव्यक्त पीडाभाव वयस्क शिक्षकहरूले मुस्किलले मात्र बुझ्न सक्थे । न त उनीहरुमा शिक्षकलाई केही सोध्ने हिम्मत नै विकसित भइसकेको थियो, न त शिक्षकले उनीहरुलाई स्पर्श गरेर सुम्सुम्याउने र ढाडस दिने वातावरण नै । गुरु र शिष्यको स्नेहपूर्ण बात्सल्यलाई भौतिक दुरीको सन्त्रासले बलात् स्पर्शहीन बनाइदिएको थियो ।

विद्यालय खुल्दाको पहिलो दिन मङ्सिर ७ गते प्रत्येक कक्षामा पुगेर सबै विद्यार्थीहरुसँग साक्षात्कार गरेँ । वर्तमान महामारीको अवस्था र आफ्नो स्वास्थ्य सावधानीमा बारेमा लगभग सबैजसो विद्यार्थीहरु सचेत भइसकेका रहेछन् । त्यसबारे घरमै सिकाइएको रहेछ । खुशी लाग्यो । तर पहिरन, बोलीचाली र व्यवहारगत कुरामा भने निकै अन्तर आएको रहेछ । कतिपय विद्यार्थीको बालकटाइको स्टाइल देख्दा उनीहरु घरबाट निर्देशित छैनन् कि अथवा अभिभावक नै आफ्ना बच्चाबच्चीको जिद्दीअगाडि निरीह छन् कि भन्ने आभास हुन्थ्यो । विद्यालयले यस्ता अमिल्दा कुराहरु विस्तारै सुधार्नुपर्ने जिम्मेवारी थपिएको महशुस भयो ।

त्यसो त नियमित अध्ययन–अध्यापनका अतिरिक्त विद्यार्थीको आचरण, व्यवहार, बोलीचाली, सङ्गत, नियमित कार्यजस्ता सामान्य शिष्टाचारका दैनन्दिन कुराहरु पनि विद्यालयले नै सुधारिदिनुपर्ने अवस्था छ अहिले । अभिभावकहरु अत्यन्तै व्यस्त हुनुपर्ने बाध्यताले पारिवारिक जिम्मेवारी पनि विद्यालयमाथि नै थपिएको छ कतिपय सबालमा ।

बालबालिकाको पहिलो पाठशाला घर नै हो । तर घरमा भन्दा विद्यालयमा सिकाइएका कुराहरु बढी औपचारिक र प्रभावकारी हुने गर्छन् । घर र विद्यालय दुबैको प्रयास र सिकाइबाट नै एउटा असल र सफल नागरिक बनाउन सकिन्छ । कोरोना कहर वा लकडाउन क्षणिक हो तर तिम्रो निरन्तर अध्ययन र पढाइको महत्व जीवनभरिलाई हो भन्ने कुरा कलिला बालबालिकालाई विद्यालयले सिकाउन पाएन । शारीरिक र मानसिकरुपमा स्वस्थ रहेमा जुनसुकै बाहिरी रोगसँग पनि लड्न सकिन्छ भन्ने कुरा पनि सिकाउन बाँकी नै थियो । अब सिकाउनु र सुधानुुपर्ने कुरा थुपै्र बाँकी छन् ।
लामो समयको लकडाउनका कारण बालबालिकाहरू कुण्ठित, निराश र हीन मानसिकताका बीच घरभित्रै दिन कटाउन बाध्य भए । फलस्वरुप, अहिले कतिपय विद्यार्थीले बोलाउँदा झर्कने, टोलाउने, रिसाउनेजस्ता आक्रामक व्यवहारसमेत देखाउन थालेका छन् । मुलुकका भविष्यका कर्णधारमा आएको यो मनोदशा र दुर्दशाको क्षतिपूर्ति कसरी र कहिलेसम्म हुने हो, भन्न सकिन्न । आखिर यो मनोदशाको उपचार पनि अव विद्यालयले नै गर्नुपर्नेछ ।

पहिले हामी विद्यार्थीलाई इन्टरनेट र मोबाइल प्रयोगमा प्रतिबन्ध लगाउँथ्यौँ । कसैले फेसबुक एकाउन्ट खोलेको थाहा पाउनेबित्तिकै अफिसमा बोलाएर सजाय दिन्थ्यौँ । सम्बन्धित अभिभावकलाई बोलाएर खबरदारी गथ्र्यौँ । एकाउन्ट रद्द गर्न लगाउँथ्यौँ तर समयक्रमले हामी आफैलाई अनलाइन कक्षाका नाममा उनीहरुका लागि इन्टरनेट जोडिदिनुपर्ने बाध्यतामा पु¥यायो । मोबाइल किनिदिनुपर्ने विवशता आइप¥यो । फेसबुक, म्यासेन्जर, जुम, युटुबलगायतका विभिन्न सञ्जालका एकाउन्ट खोलिदिन बाध्य बनायो ।

अब विद्यार्थीहरुलाई सामाजिक सन्जाल र इन्टरनेटको दुनियाँमा रमाउने बानी परिसकेको छ । कतिपयले चाहिने–नचाहिने सामग्री पनि हेर्न थालिसकेका छन् । जो कोहीसँग पनि च्याटमा व्यस्त हुन थालेका छन् । पब्जी र टिकटक जस्ता कुरामा उनीहरुको नियमितता बनिसकेको छ । एउटा कुनामा बसेर एकान्तमा गेम खेल्न वा अन्य कुरामा रमाउन अभ्यस्त भैसकेका छन् । अब उनीहरुलाई सो रङ्गीन रसातलबाट बाहिर निकाल्न पक्कै पनि हम्मेहम्मे पर्नेछ । मोबाइल, ट्याब र ल्यापटपको एकोहोरो लतलाई विर्साउने अनि विद्यालयको औपचारिक र नियमित अध्ययनमा कसरी फर्काउने ? अब अभिभावक र विद्यालयलाई ठूलै चुनौती थपिएको छ ।

यतिखेर विद्यालयहरु खुल्न थालेका छन् । विद्यालय नियमित नभई विद्यार्थीमा आएको मानसिक तनाव अन्त हुँदैन । तर अझै पनि कतिपय मानिसहरु विद्यालय खोल्न नहुने जिकिर गरिरहेका छन् । विद्यालयबाटै घरमा कोरोना भित्रिने कुतर्क गरिरहेका छन् । विद्यालय बन्द हुँदा कोरोना नै नरहेको झैँ र खुल्नेबित्तिकै महामारी बढ्ने हास्यास्पद तर्क गरिरहेका छन् ।

यो समय अनावश्यक भय र सन्त्रास बढाउने समय होइन, बरु साबधानी अपनाउने बेला हो । बजारमा हुलका हुल मानिस आवातजावात गर्दा, हाटबजार,होटल, पसल र सुपर मार्केटमा भिड लाग्दा कोरोनाको वास्ता नगर्ने हामीहरूले विद्यालयलाई मात्र महामारीको जोखिमको केन्द्र देख्नु गलत मानसिकताको उपज हो । अब भावना वा लहडमा होइन, तथ्यमा विश्लेषण गर्नु जरुरी छ ।

तसर्थ, स्वास्थ्य सुरक्षाका मापदण्डहरु अपनाउदै सबै विद्यालय निर्बाधरुपमा सुचारु भएमात्र बालबालिकामा पलाएको नकारात्मक मानसिक असरको निराकरण हुँदै जानेछ । विगत ८ महिना अघिदेखिको मेरो अनुभव र वर्तमानको अनुभूतिले यही निष्कर्ष निकाल्छ । अस्तु । (लेखक स्मृति बोर्डिङ् स्कुल, रुपन्देहीका प्रिन्सिपल हुन् )
.