गाउँको डायरी : उज्यालो खुर्साने

३६ घर दलित जातिको बसोबास रहेको खुर्साने गाउँमा दुई घर ब्राह्मण, पाँच घर क्षेत्री र १० घर मगर जाति बस्छन् । पौने तीन सय जनसंख्या रहेको उक्त गाउँमा बालविकास केन्द्र छ । जहाँ डेढ दर्जन विद्यार्थीलाई विष्णु विकले पढाउँदै आएकी छन् । तत्कालीन दोभान गाविस, रेडा, सामुदायिक वन समन्वय समिति, दोभानको संयुक्त आर्थिक लगानी र स्थानीयहरुको श्रमदानमा गाउँमा कुर्मान खोला लघु–जलविद्युत आयोजना सम्पन्न भएको हो । साविकको दोभान र कचल गाविसको सीमानाको रुपमा रहेको कुर्मान खोलाबाट पानी ल्याई सो लघु–जलविद्युत आयोजना सञ्चालन भएको हो ।

सो लघु–जलविद्युत आयोजनाबाट १० किलो वाट् बिजुली उत्पादन भई १०० घरले झलल बालेका छन् । तिनाउ गाउँपालिकाको खुर्साने र आर्खुदीका बासिन्दाहरुले मासिक एक सय रुपैयाँमा विजुली बाल्न पाएका छन् । गाउँ नै उज्यालो भएको छ । गाउँ उज्यालो मात्र होइन । गाउँलेका मुहारै उज्यालो भएको छ । बलबहादुर क्षेत्रीले गाउँमा विद्युतको महसुल उठाउने, मर्मत संहार गर्ने काम गरे वापत मासिक १० हजार विद्युतबाटै उठेको महसुलले आफू धानिएका छन् ।

उक्त गाउँमा सोही लघु–जलविद्युतबाट निस्किएको पानीले कुटानी पिसानी मील समेत चलेको छ । खुर्साने, बगाह, खुल्खुले, पाल्टाङ्गे, आर्खुदी, भूताहाका बासिन्दाहरुले सोही कुटानी पिसानी मीलबाट सस्तो दरमा सेवा पाइरहेका छन् । गाउँकै कृष्णबहादुर क्षेत्रीले वर्षको ४५ हजार रुपैयाँमा सो कुटानी पिसानी मिल ठेक्कामा सञ्चालन गरेका छन् । सिंचाईमा सुविधा पुगेको छ । खुर्साने गाउँमा तीनै खेती हुने गर्छ । गाउँलेहरुलाई आफ्नो उत्पादनले जेनतेन आधा वर्ष बढी धान्ने गर्छ ।
गाउँमा रहेको बरपोखरी सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहले स्थानीय उपभोक्ताहरुको आम्दानी वृद्धि गर्नका लागि आयआर्जनमा सहयोग गरेको छ । व्यवसायिक तरकारी खेती, कुखुरा, भैसी ,बाख्रापालन र मौरीपालनमा समूहले आफ्ना उपभोक्तालाई मद्दत गर्दै आएको छ । सोही सामुदायिक वनको संयोजन र व्यवस्थापनमा गाउँमा लघु–जलविद्युत र कुटानी पिसानी मील सञ्चालनमा आएको सत्य हो ।

गाउँमा विजुली आएपछि टुकी हराएका हुन् । स्थानीय बालबालिकाहरुको स्वास्थ्यमा सुधार भएको हो । स्थानीयहरुका आँखा राता हुने, पीरा हुने, आँसु आइ रहने जस्ता समस्या विजुली बल्न थालेपछि हटेको सामाजिक व्यक्तित्व मोहन बिकले बताए । गाउँमा टिभी, फ्रिज चल्न सजिलो भएको हो तर एक महिनाभित्र गाउँमा केन्द्रीय विद्युत लाइन विस्तार हुने भएपछि कुर्मान खोला लघु–जलविद्युत गृह बन्द हुने भएको छ । स्थानीय नागरिकहरुले २०५९ सालमा श्रम,पसिना र रगत बगाएर सरकारी तथा गैह्र सरकारी संस्थाहरुसँग मिलेर बनाएको उक्त लघु–जलविद्युत अब संग्रहालयमा सीमित हुने भएको छ । लघु–जलविद्युतको ड्याममा र कुलो पक्की गर्न नसक्दा समस्या देखिएकाले केन्द्रीय विद्युतलाइन विस्तार गर्नु परेको स्थानीयहरुको तर्क छ ।

सो लघु–जलविद्युतबाट उत्पादित विजुली सस्तो पर्ने भएको हुँदा केन्द्रीय लाइन जोडिए पनि लघु–जलविद्युतलाई प्रयोग गरी लेथ मेसीनहरु चलाउने,विभिन्न खालका गहनाहरु निर्माण गर्ने कार्यमा प्रयोग गर्न सकिएमा सस्तो दरमा बस्तुहरु उत्पादन हुनेछ । ती बस्तुहरुले बजारमा सजिलै प्रतिस्पर्धा गर्न सक्ने सामुदायिक वन समन्वय समिति, दोभानका अध्यक्ष अमर प्रधानले बताए ।
वरपोखरी सामुदायिक वनले वन, वातावरण र जैविक विविधता संरक्षण गरे वापत सन् २००६ मा अब्राह्म संरक्षण पुरस्कार प्राप्त गरेको थियो । पुरस्कार स्वरुप ५० हजार नगद र प्रमाण पत्र प्राप्त गरेको थियो । अहिले सो समूहले आफ्नै वन क्षेत्रमा अब्राहम पार्क निर्माण बन्दैछ । सो पार्कमा वनबाटिका, फूट ट्रेल र पिकनिक स्पट र सेडहरु निर्माण गरिने योजना रहेको सो वन समूहकी अध्यक्ष सेमकुमारी सुनारले बताइन् ।

राष्ट्रपति चुरे तराई संरक्षण विकास समितिका तत्कालीन अध्यक्ष रामेश्वर खनाल समेत यो गाउँको प्रगति हेर्न २०७२ सालतिर आइपुगेका थिए । सामुदायिक वन समन्वय र स्थानीय वन समूहसँग मिलेर श्रीनगर फिल्मस् प्रालि,बुटवले उज्यालो खुर्साने नामक वृत्तचित्र समेत निर्माण गरेको थियो । हामीले सो वृत्तचित्र देशका धेरै स्थानहरुमा देखाएका थियौं ।

पाल्पा तिनाउको वडा नं. २ को खुर्साने गाउँमा दोभान चौकीबाट पुल तरेपछि नयाँ बजार, घोडेबास, डोल, पासकुण्डा, बुढासटक हुँदै ग्राभेल गरेको मोटर बाटोको सहायतामा पुग्न सकिन्छ । साविकको दोभान वडा नं. ९ मा पर्ने उक्त गाउँमा देश परदेश जानेहरु नभएका होइनन तर गाउँमै खेतीपाती र पशुपालनका साथै कुखुरापालन गरेर मनग्य पैसा कमाउनेहरु समेत छन् । घ्यू बेच्छन् । तरकारी बेच्छन् । धान, गहुँ, मकै त मुख्य बाली नै भए । कुर्मान खोला तरेपछि साविकको कचल गाविस अहिलेको तिनाउ गाउँपालिका वडा नंं १ मा पुग्न सकिन्छ ।

रमाईला सांस्कृतिक कार्यक्रमहरु कम हुने गर्छन् । झ्याउँरे, सोरठी र सालै जो नाच्ने खासै चलन छैन । टीभीमा नै सांस्कृतिक कार्यक्रम हेरेर मनोरञ्जन गर्छन् । हिन्दू संस्कार अनुसारका चाडपर्वहरु मनाउने चलन छ । गाउँमा आमा समूह छ । दिदीबहिनीहरुले समूह बनाएर आर्थिक परिवर्तनमा केही सहयोग गरेका छन् । स–साना किराना पसलहरु छन् । नामले खुर्साने भएपनि गाउँमा यतिबेला खुर्सानी कतै फलेका भेटिदैनन् । जलवायू परिवर्तन विज्ञ् मञ्जिल शेरचनले खुर्सानेमा कुनै समयमा खुर्सानी फल्थ्यो होला तर अहिले जलवायू अनुकूलता नभएकोले खुर्सानी मासिन गएको हुन सक्ने उनको तर्क छ ।

खुर्साने गाउँलाई कृषि स्मार्ट भिलेज बनाएर स्थानीयहरुको आम्दानी बढाउन सकिने सोही गाउँकी स्थायी बासिन्दा तथा जनप्रतिनिधि शान्ति बिकले बताउँदै भनिन् –सिंचाईको सुविधा छ । खेतीयोग्य भूमि छ । किसानहरु कर्मशील छन् । त्यसैले स्थानीय सरकारका तर्फबाट सक्दो पहल गरिएकै छ ।