माघे सक्रान्ति, रिडी र मेला

नेपाल बहुजाती,बहुुभाषिक, बहुधार्मिक , बहुसांस्कृतिक मुलुक हो । यहाँ धेरै प्रकारका धर्मावलम्बीहरु हुनाले धेरै पर्वहरु मनाउन गरिन्छ । विशेषगरी हिन्दुहरुको बाहुल्यता रहेको हुनाले हिन्दुु धर्मका धेरै पर्वहरु मनाउने गरिन्छ। यस्तै पर्वहरु मध्ये माघ १ गते मनाइने माघे संक्रान्ति पर्व एक हो । माघे संक्रान्तिलाई नेपालमा विशेष पर्वको रुपमा मनाइने गरिन्छ । यो दिन खिचडी खाने पर्वको रुपमा समेत मनाउने गर्दछन् । यो पर्वमा खिचडी घिउ, चाकु, तिलको परिकार, तरुल खाने चलन छ । यो खानाले त्रिदोष नाश हुने शास्त्रमा उल्लेख छ । हरेक चाडपर्वको आ–आफ्नै महत्व रहेको छ । धार्मिक आस्थासँग जोडेर होस वा अन्य कारणबाट माघे सक्रान्तिमा खाने परिकार स्वास्थ्यका दृष्टिले विभिन्न फाइदा हुने गर्दछ । माघेसक्रान्तीको अवसरमा देशका विभिन्न स्थानमा स्नान गर्ने तथा मेला लाग्ने विशेष कार्यक्रम हुने गर्दछन् । गुल्मीको रिडीमा पनि ठूलो मेला लाग्ने गर्दछ । गुल्मीकै प्रवेशद्वारमा रहेको रुरु क्षेत्र जुन धार्मिक, ऐतिहासिक एवम् पर्यटकीय महत्वले भरिपूर्ण गुल्मी जिल्ला धार्मिक ऐतिहासिक पर्यटकीय क्षेत्रले धनि जिल्ला हो । गुल्मी सदरमुकाम तम्घासबाट ४५ किलोमिटर र बुटवलबाट ७० किलो मिटरको पक्की बाटो भएर रुरुक्षेत्र रिडीमा पुग्न सकिन्छ ।

गुल्मीको सिमाना र अन्य जिल्लाबाट आउनेहरुको प्रवेशद्वारका रुपमा रुरु रिडी पर्दछ । यसको नामांकन कसरी भयो भन्ने बारेमा व्यक्तिअनुसार केही मतभेद रहेको पाइएको छ । रुरु नामको मृगले देवदत्त ऋषिको पुत्रीलाई स्तनपान गराई हुर्काएको कारणले तिनलाई रुरुकन्या भनिएको हो र तिनै कन्याले यहाँ कठोर तपस्या गरेकी हुनाले यस ठाउँको नाम उनै कन्याको नामबाट रहन गएको मान्यता छ । जसलाई रुरुक्षेत्र भनिन्छ । रुरुक्षेत्रलाई रिडी क्षेत्र पनि भन्ने गरिन्छ । ‘रिडी’ भन्ने शब्द मगर भाषाबाट आएको हो । जसमा ‘री’को अर्थ धमिलो र ‘डी’ को अर्थ पानी भन्ने हुन्छ । अर्थात धमिलो पानी बग्ने क्षेत्र भएकाले यसलाई ‘रिडी’ भनिएको हो भन्ने तर्क रहि आएको छ । तीन जिल्लाको संगमस्थल ऐतिहासिक क्षेत्र धाम गुल्मीको रुरु स्थित रिडीको महत्व र चर्चा परिचर्चा धेरै छ । गुल्मीतर्फ रुरु गाउँपालिका वडा नम्बर १, स्याङजातर्फ कालिगण्डकी गाउँपालिका वडा नम्बर १ र पाल्पा तर्फ तानसेन नगरपालिका वडा नम्बर १४ मा रुरु क्षेत्र पर्दछ । रुरु क्षेत्रमा गुल्मी तर्फ एक दर्जन बढी मन्दिरहरु छन् । रुरु कन्या मन्दिर,देवदत्त पार्क,बिष्णु मन्दिर,भिमसेन मन्दिर,दुर्गा मन्दिर, शिवालय मन्दिर,कृष्ण मन्दिर, भैरव मन्दिर, गोलभूते गुफा,अचम्मेश्वर जस्ता मन्दिर गुफाहरु पर्दछन् । जहाँ विभिन्न समयमा मेला लाग्नुका साथै पूजा हुने गर्दछ ।

मन्दिरहरुसँगै २ वटा आश्रम रहेका छन् । जहाँ करिव ४० जना जति बृद्धाहरु बस्ने गर्दछन् । स्याङजातर्फ हनुमान थान, भृगुतुङ्गेश्वर जस्ता मन्दिरहरु छन् । जहाँ विभिन्न समयमा पूजा हुने गर्दछ । पाल्पा तर्फ ऋृषिकेश मन्दिर,शिवालय,पुरानो पाटी जस्ता मन्दिरहरु रहेका छन् । रुरु क्षेत्रको ऋृषिकेश मन्दिरमा नेपालकै सबैभन्दा ठूूलो भगवानको मूर्ति पनि रहेको छ । मन्दिरसँगै एउटा आश्रम पनि रहेको छ, जुन पाचँ सय वर्ष पुरानो हो । जहाँ बृद्धहरु बस्ने गर्दछन् । हाल पनि करिव १५ जना बृद्धाहरु आश्रममा बस्दै आएका छन् । पाल्पातर्फ पर्ने मन्दिरमा पशु वलि दिइँदैन । जहाँ नरिवल मात्रै चढाउने गरिन्छ । रुरु क्षेत्रमा संस्कृत पढाउने पाठशाला रहेको छ । यसले पनि हाम्रो भाषा संस्कृतिलाई जोगाउन र बाचर्य राख्न मद्दत गरेको छ । पाल्पातर्फ रहेको ऋृषिकेश मन्दिरमा गायत्री गुरुकुल रहेको छ । त्यहाँ कर्मकाण्डसँगै शास्त्रीसम्मको अध्ययन गराउदै आएको छ । संस्कृत अध्ययनका लागि गुल्मीसँगै बिभिन्न स्थानबाट आउने गर्दछन् । रुरु क्षेत्र धार्मिकताको एउटा पाटोको रुपमा उभिएको छ । जुन स्थानबाट अध्ययन अध्यापन गराउनुले यसक्षेत्रको महत्व बढ्दै आएको छ ।

रुरु क्षेत्र कालिगण्डकी र रिडी खोलाको संगम स्थलमा गुल्मी, अर्घाखाँची, पाल्पा, स्याङ्जा, लगायत नेपालका बिभिन्न स्थानबाट शब ल्याउने गर्दछन् । मृत्युपछि पार्थिव शरिरलाई अन्त्येष्टि गर्न विभिन्न स्थानबाट ल्याउने गर्दछन् । जुन स्थानमा अन्त्येष्टी गर्नाले स्वर्गमा बास हुन्छ भन्ने मान्यता रहि आएको छ । रुरु क्षेत्र रिडी भएर बग्ने कालिगण्डकी नदिको एउटा महत्व रहीआएको छ । यो नदी मुक्तिनाथ क्षेत्रबाट बग्दै रुद्रावति गंगा मिस्सिएर रुरु क्षेत्रमा आएर रिडी नदि समेत मिसिएको छ ।कालिगण्डकी नदी शालिग्रामसँगै यसको महत्व बिभिन्न धर्म शास्त्रमा रहि आएको छ । रुरु क्षेत्रको धार्मिक, ऐतिहासिक एबं पर्यटकीय महत्वले गुल्मी जिल्ला परिचित छ । गुल्मी जिल्लाको पर्यटन क्षेत्रलाई अगाडी ल्याउन रुरु क्षेत्रले एउटा महत्वपूर्ण हिस्सा ओगटेको छ । सरकारले पनि गुल्मी जिल्लामा रहेका रुरु रेसुङ्गालाई एकै पटक विकास गर्नका लागि रुरु रेसुङ्गा क्षेत्र पर्यटन विकास समिति नै गठन गरेर धेरै विकासका कामहरु र यसको महत्वलाई अगाडी ल्याउन विशेष भूमिका खेलेको छ । यो सँगै स्थानीय तह,क्लब,विभिन्न संघसस्था, आमा समुहले पनि केही हदसम्म भूमिका खेलेको छ ।

धार्मिक, ऐतिहासिक र पर्यटकीय महत्वले भरिपूर्ण मानिने रुरुक्षेत्रको महत्व र विकासका कुरा गर्ने हो भने धेरै लामो इतिहास छ । विभिन्न धर्मशास्त्रमा रुरु क्षेत्रको ठूलो महत्व रहिआएको उल्लेख छ । यसक्षेत्रमा धेरै ऋृषि महर्षिहरुले तपस्या साथै अवलोकन गरेको जस्ता महत्वपूर्ण भनाइहरु रहिआएका छन् । गुल्मी, पाल्पा र स्याङ्जाको संगमस्थल रिडी यसको महत्व र ऐतिहासिक पृष्ठभूमिको निकै महत्व छ । रिडीमा मुख्य गरी माघेसक्रान्तीमा ठूलो मेला लाग्ने गर्दछ । त्यस बाहेक कार्तिकको ठूली एकादशी ,वैसाखे संक्रान्ति लगाएतका पर्वहरुमा श्रद्धालु भक्तजनहरुको भीड लाग्ने गर्दछ । माघे सक्रान्तिको पहिलो दिन १ गतेलाई जेठी सक्रान्ति, २ गतेलाई माइली सक्रान्ति र तेश्रो दिनलाई कान्छी सक्रान्ति भन्ने गरेको स्थानीय बताउँछन् । भगवान बिष्णुको प्रतीक मानिने शालिग्राम पनि कालिगण्डकी किनार रिडीमा पाइन्छ । त्यसैले यस क्षेत्रको महत्व पनि धेरैे छ । माघे सक्रान्तिदेखि तीन दिनसम्म कालीगण्डकीमा स्नान गरेर ऋषिकेश मन्दिरको दर्शन गरेमा मनोकांक्ष पुरा हुने विश्वास छ । हिन्दु धर्ममा विश्वास राख्नेहरु रिडीमा जमघट हुने गर्दछन् ।

गुल्मी, पाल्पा, अर्घाखाँची, स्याङजा, बाग्लुङ लगायत नेपालका विभिन्न स्थानबाट रुरु रिडीमा नुहाउन तथा अबलोकन गर्न आउने गर्दछन् । चार धाम मध्येको एक धाम प्रसिद्ध धार्मिक स्थल रुरु (रिडी)मा माघे सक्रान्ति मेलामा भक्तजनको घुइँचो लाग्ने गर्दछ । भुल गरेर गरेका पाप नष्टसँगै मन शान्तिकालागि रिडी मेलामा आउने भक्तजनको भिड लाग्दछ । रुरु रिडी क्षेत्र कालिगण्डकी र रिडी नदिको संगम स्थल हो । गुल्मी, पाल्पा र स्याङ्जा जिल्लाको संगम स्थल रिडीमा माघे सक्रान्तिको अवसरमा स्नान गर्नाले देव ऋण, पितृ ऋण, ऋषि ऋण तिरिने धार्मिक विश्वास छ । सोही अवसरमा श्रद्धालुहरुको भिड लाग्ने गर्दछ । माघेसक्रान्तीमा रिडीमा आफ्ना पितृहरुलाई पिण्ड दिनेहरुको अत्याधिक भिड लाग्ने गर्दछ । रुरु क्षेत्र रिडीमा आफ्ना पितृहरुलाई सम्झेर तिथी श्राद्ध गर्नाले काशी–गया पुगेर दिए सरह फल प्राप्त हुने शास्त्रमा उल्लेख छ । रुरु क्षेत्र धार्मिक, पौराणिक, ऐतीहासिक तथा पर्यटकीय दृष्टिकोणले पनि निकै महत्वपूर्ण मानिन्छ । जसका कारण यस क्षेत्रको महिमा नेपालवाहिर पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण मानिन्छ ।

यस क्षेत्रमा प्राचिन समयमा देवदत्त ऋषिले तपस्या गरेको धार्मिक मान्यता छ । सक्रान्तिबाट सुरू भएको मेला ५ दिन सम्म चल्ने गर्दछ । मेलामा घरेलु सामग्री, कृषि उपज वस्तुहरुलाई प्रर्दशनीमा राखिदै आएको छ । माघे संक्रान्तिको अवसर पारेर पाँचदिनसम्म संचालन हुने रिडी मेलामा विशेषगरि कम्मल, काम्ला, राडी पाखी, वाँस तथा चोयावाट निर्मित सामाग्रीहरु, ओखरका घाँजी लगायतका वस्तुको राम्रो व्यापार हुने गर्दछ । व्यापार तथा धार्मिक पर्यटनका लागि व्यापारिहरु बिभिन्न ठाउँवाट तीन दिनसम्मको यात्रागरि रिडी आउने गर्दछन् । मेला भर्न प्रत्येक वर्ष रुकुम ,रोल्पा,जुम्ला र सल्यानबाट राडिपाखी को ब्यापार गर्न हिड्दै आउने गर्दछन् । रुकुम रोल्पाबाट ल्याएका राडिपाखी बेचेको पैसाले रिडीबाट अन्य सामाग्री किनेर लैजाने गर्दछन् । हातले बुनेका राडिपाखी बाँस तथा निगालोबाट बनेका सामाग्रीहरु र गुल्मीमा उत्पादन हुने बिभिन्न कृषिजन्य सामाग्रीहरु माघे सक्रान्तिमा पाउनुले यस क्षेत्रमा लाग्ने मेलाको अर्को महत्व दर्शाएको छ ।

माघे सक्रान्ति मेला सक्रान्तिदेखि तीनदिनसम्म सञ्चालन हुने भएपनि पछिल्ला वर्षहरुमा साँस्कृतिक कार्यक्रमका कारण पाँचदिन सम्म चल्छ । मेला अवधीभर लामा–चौपारीको बिष्णु मन्दिर, ऋषकेश मन्दिर,भृगुतुमेश्वर महादेवको दर्शन गर्ने गर्दछन् । यस धार्मिक,ऐतिहासिक,पर्यटकीय रुरु क्षेत्रको संरक्षण प्रवद्र्धनमा विभिन्न निकायले पहल गरेमा यो क्षेत्र पर्यटकीय गन्तब्यको रुपमा देश–विदेशमा प्रख्यात हुनेछ । र,स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटकले यस क्षेत्रको गरिमा र महत्वलाई प्रवद्र्धन गरी समग्र पर्यटनलाई नै टेवा पुुग्नसक्छ । जसले गर्दा यहाँको र जनताको विकासमा दरिलो आधार बन्नेछ ।