गिग अर्थतन्त्र: अर्थव्यवस्था भित्रको एउटा फरक आयाम

समयचक्र डट कमको २४ जुनमा प्रकाशित एउटा समाचार यस्तो छ ‘गतवर्षको लकडाउन जारी भएसँगै मिलोमतोमा सवारी साधन पास बनाएर यात्रु ओसार्ने अनलाइन बिजनेस निकै फस्टाएको छ ।’ ब्लग लेखक अनिल न्यौपाने आप्mनो फेसबुक वालमा “कृषि बजार एप’ बारेको जानकारी सेयर गर्दै लेख्छन्–एपमार्फत आधुनिक कृषिको क्षेत्रमा फड्को मार्न सकिन्छ । जसको माध्यमबाट मध्यस्थकर्ता (नेपाली सन्दर्भमा भनिने विचौलिया/दलाल)को संलग्नता बिना क्रेता र बिक्रेताले कृषि उपज सिँधै खरिद–बिक्री गर्न सक्नेछन् । एपमा कृषि उपज बेच्न, बजारको मागबारे थाहा पायन, आएको अर्डर हेर्न, मुख्य बजारमा विद्यमान दर–भाउ के छ थाहा पाउन, मूल्य प्रवृत्ति हेर्न र आफ्नो कारोबारको हिसाब–किताब एउटै प्लेटफर्म मार्फत जानकारी लिन सकिन्छ ।

यी समाचार तथा जानकारी मसिनोगरी केलाउने हो भने नेपाली अर्थतन्त्र अब बिस्तारै फरक बाटोमा जाँदै गरेकोे संकेत मिल्छ । परिस्थितिजन्य कारणले उत्पन्न हुने यस्तै बाध्यात्मक घटना, परिस्थिति र सोचान्तरण आदिबारे जानकारी हासिल गर्दै पूर्व तयारी गर्न नसक्ने उद्यम, व्यवसाय, शिक्षा लगाएतका हरेक क्षेत्रका संचालक र व्यवस्थापकहरुसँग गुनासो गर्ने र पछुताउने बाहेक अर्को विकल्प रहन्न गलाकाट प्रतिष्पर्धाको वर्तमान युगमा । अहिले कतिपय परम्परागत प्रकृतिका उद्यम÷व्यवसाय संचालन गरिरहेका उद्यमी व्यवसायिहरु गुनासो गरेर बसेको देखिन्छ । बजार प्रतिष्पर्धा निर्मम हुन्छ । सहानुभूति बटुल्ने भन्दापनि आफ्नो प्रतिष्पर्धात्मक क्षमता अभिवृद्धि गर्न सक्षम व्यवसाय मात्र टिक्न सक्छन् । बदलिँदो परिस्थितिमा आफूलाई परिवर्तन गर्न नसक्ने यथास्थितिवादी चिन्तनले हरेक क्षेत्रमा अग्रगमनको बाटो छेक्छ ।

विकसित देशका अर्थशास्त्री, बैज्ञानिक र नीति निर्माताहरुले चौंथो औद्योगिक क्रान्तिको बहस र पाँचौं चरणको औद्योगिक क्रान्तिबारे सोँच्न र तयारी गर्न थालिसकेका छन्। हामी भने अझै पनि परम्परागत मान्यताभन्दा माथि उठेर चिन्तन गर्न सकेका छैनौं अझ भनौं पहिलो औद्योगिक क्रान्तिको बेलाकोजस्तो सोँच, चिन्तन र मानसिकता बोकिरहेका छौं । प्रविधि हस्तान्तरण र विस्तारको गति तिब्र छ । यस्तो अवस्थामा अमुक पक्षलाई दोष दिनुभन्दा पहिले नै विकसित हुँदै गरेका विश्वव्यापी टे«ण्ड र नवप्रवर्तन पछ्याउन सकिएन भने प्रतिष्पर्धामा पछि परिन्छ ।

अहिले पनि नेपाली समाजमा पूर्णकालिन र स्थायी प्रकृतिको नोकरी/जागिर हुनुपर्छ भन्ने आम मान्यता रहिआएको छ । यस्तो रोजगारीबाट अप्रत्यक्ष लाभहरु– पेन्सन, स्वास्थ्य विमा र नियमित तलब भुक्तानी मिल्छ । अर्को तर्फ निजी र असंगठित क्षेत्रमा कार्य गर्ने थुप्रै श्रमिक बेरोजगार हुन पुगेका छन् । यतिबेला कोभिड–१९ को प्रभावले गर्दा । भनिन्छ हरेक समस्याले सँगसँगै समाधान पनि बोकेर ल्याएको हुन्छ । ‘जहाँ चुनौती, त्यहाँ अवसर’–भन्ने प्रचलित मान्यता नै छ । नेपालको अर्थतन्त्रमा यस्तै नयाँ प्रकृतिको अवसर स्थापित हुन खोजिरहेको छ यतिबेला । यस्तो फरक खालको अर्थव्यवस्थालाई अर्थशास्त्रको नविन अवधारणामा ‘गिग इकोनमी’ भनिँदो रहेछ । यो आलेख यसै विषयमा केन्द्रित छ ।

आजकाल इन्टरनेटका माध्यमबाट काम लिने र दिने ट्रेण्ड बढ्दो छ । खास गरेर सेवामूलक कामहरु । जुनसुकै प्रकारका पेशेवर व्यक्ति चाहे डाक्टर, वकिल, इञ्जिनियर, प्रोफेसर, फ्रिलांसर हुन् या अन्य कोही जसलाई कुनै निश्चित काम वा प्रोजेक्ट पूरा गर्नका लागि अस्थाई रुपमा नियुक्त गरिन्छ । यस्तो प्रकृतिको आर्थिक गतिविधिलाई गिग अर्थतन्त्रको अंशको रुपमा बुझिन्छ । ‘गिग’ शब्दको उत्पत्ति खासमा संगीत उद्योगबाट आएको हो । गायक, संगीतकारले आफ्नो पारिश्रमिक तब पाउँछन् जब उनीहरुको गीत संगीत प्रसारण हुन्छ । त्यसैगरी फिल्म उद्योगमा पनि यस्तै अर्थव्यवस्था विद्यमान छ । जहाँ कलाकारले प्रत्येक फिल्मका लागि अनुबन्धनका लागि हस्ताक्षर गर्छन् ।

गिग अर्थतन्त्रको आयाम अझ धेरै क्षेत्रमा फैलिरहेको छ । अस्थायी हिसाबले र स्वतन्त्र रुपमा ठेक्कामा काम गर्ने कर्मचारी । फ्रिलांसिङ सेवा, ब्लगिङ, सम्बद्ध मार्केटिङ्ग गतिविधि जस्ता क्षेत्रमा अनलाइन प्लेटफर्म मार्फत काम गर्ने कर्मचारीहरु अचेल अर्थतन्त्रको यो बदलिँदो स्वरुपमा आवद्ध भएको पाईंन्छ । त्यस्तै ‘एक कल फोनको भरमा सामान वा सेवा हजुरको घरमा’ भन्नेजस्ता विज्ञापन त हामीले अलि पहिलेदेखि नै सुन्दै आएका छौं । मौसमी प्रकृतिका रोजगारीका क्षेत्रहरु जस्तैः सडक निर्माण गर्ने कामको ठेक्का लिने निर्माण कम्पनीमा काम गर्ने अस्थायी कामदारहरु समेत गिग अर्थप्रणालीमा जोडिएको पाइँन्छ । संगठित क्षेत्रमा स्थायी कर्मचारीको नै बोलवाला हुन्छ किन कि यस क्षेत्रले आप्mनो काम सम्पादन गर्न ठूलो संख्यामा कर्मचारी नियुक्ती गर्ने गर्छन् । यसका बावजूद पनि थुप्रै यस्ता काम हुन्छन् जसका लागि उनीहरु अस्थायी कर्मचारीबाट काम चलाउँछन् । खास गरेर अल्पकालिन प्रकृतिको विद्यमान श्रम बजार हो गिग अर्थतन्त्र।

आजभोलि संसारभरी नै गिग अर्थतन्त्र विस्तार हुँदै गएको छ । विश्व आर्थिक मञ्चले गिग अर्थतन्त्रलाई डिजिटल माध्यमबाट फ्रिलांसरहरुलाई ग्राहकसँग जोड्ने खास गरेर अल्पकालिन प्रकृतिका सेवाको रुपमा अथ्र्याएको छ । नेपालमा पनि काठमाण्डौमा केही वर्षयतादेखि टुटल र पठाओ यातायात सेवा लोकप्रिय भैरहेको छ । स्पेनले त झन् नयाँ कानून स्वीकृत गरि गिग अर्थतन्त्रमा आधारित चालक (राईडर)हरुलाई ज्यालादारी मजदुरको रुपमा वर्गिकरण गरेको छ । विकसित अर्थतन्त्रमा सम्पत्ति साझेदारी (एसेट श्येयरिङ्ग) जस्तैः कार, घर, पार्किङ्ग स्थल आदि व्यवसाय गिग प्रणालीमा चल्ने गरेको पाईंन्छ ।

गिग अर्थतन्त्रमा क्रियाशिल व्यवसायहरु
सूविधा (अकोमोडेसन)सँग सम्बन्धित–भाडामा घर, बजार, अपार्टमेन्ट खोजिदिने सेवा । यस्तो सेवा चीन, अमेरिका, बेलायतमा प्रचलित छ । केयर गिभिङ्ग (हेरचाह सेवा)–अमेरिका, इजरायमा बढि प्रचलित । केटाकेटी र वृद्धहरुको स्याहार सेवा, मालिश गरिदिने (मसाज) सेवा, कामदार खोजिदिने प्लेटफर्म (आजकाल यतातिर पनि जबलिङ्कको नाममा यस्तो व्यवसायिक सेवा निकै प्रचलित भएको छ ।

वितरण (डेलिभरी)–बेलायत, अमेरिका, भारत फ्रान्स, जर्मनी, चीन, कोलम्बियामा प्रचलित अनलाइन डेलिभरी सेवा, कुरियर सेवा । फ्रान्समा त झन अनलाइन किराना बजार रहेछन् । यस्तो बजारमा स्थानीय किसानले उत्पादन गरेका खाद्य सामाग्री उपलब्ध हुन्छन् । खाना, खाजा, मदिरा, शिक्षा सेवा, फ्रिलान्सिङ प्लेटफर्म, आउटसोर्सिङ सेवा । व्यवसायिक र प्राविधिक सेवा–अनलाइन सप्mटवेयर तालिम, कार्यालय व्यवस्थापन ।

सिर्जनात्मक सेवा–ग्राफिक डिजाइनिङ्ग, लेखक र निर्देशकलाई जोड्ने ।

घरदैलो सेवा (हामीकहाँ पनि प्रचलित छ)–दैनिक घरायसी काम आउटसोर्स गर्ने जस्तै कुकुर डुलाइदिने, सरसफाइ गरिदिने, प्लम्बिङ्ग (धारापानि,बिजुलिको काम)।

त्यस्तै डाक्टर, नर्सलाई हस्पिटलसँग जोड्ने अनलाइन सेवा । स्वास्थ सेवा प्रदायकलाई विरामीसँग जोड्ने काम । कानूनी परामर्श, अनलाइन मार्फत खुद्रा व्यापार (नेपालमा लोकप्रिय दराज अनलाइन) आदि ।

खास गरेर व्यवसायिक सेवाहरु जस्तै लेखन, भाषान्तर, प्रशासनिक, सुक्ष्म प्रकृतिका काम । त्यस्तै घरायसी कामसँग सम्बन्धित विविध सेवा र सामाग्री, होम सर्भिस जस्तै नेपालमा पनि प्रचलनमा रहेको होम ट्यूसन सेवा, झाडुपोछा, सरसफाईं, लुगा धुने, केटाकेटिको हेरचाह र हस्तकलाका कामहरु हाम्रो औपचारिक अर्थ प्रणालिमा नजोडिएका आर्थिक गतिविधी हुन् । यस्ता व्यवसायलाई पनि अर्थतन्त्रको औपचारिक दायरामा जोड्न सके देशको अर्थतन्त्रमा सकारात्मक प्रभाव पर्छ, सरकारको आम्दानिको क्षेत्र समेत फराकिलो हुनसक्छ ।

प्रतिष्पर्धा, कर र श्रमबजार नीति,वस्तु र बजारको नियमन लगायतका कुरामा व्यवसायिका तर्पmबाट जटिलता उत्पन्न हुन सक्नेजस्ता समस्या भएतापनि गिग अर्थतन्त्रका धेरै फाइदा छन् । गिग अर्थतन्त्रमा कहाँ, कहिले र कसरी काम गर्ने भन्ने सवालमा आत्मनिर्भर र स्वतन्त्र रहन्छन् कामदार । काम, जागिर गुमेर आम्दानी शून्य हुने जोखिम कम हुन्छ । एकैपटकमा धेरै कम्पनि वा प्रोजेक्ट सम्बन्धित काम गर्न सकिने हुँदा क्षमता अभिवृद्धि भैरहन्छ निरन्तर र सीप विकाससँगसँगै अझ बढी अवसर भेटिन्छन् । कामदारलाई यहाँ स्वतन्त्रता मिल्छ, कार्यजीवनमा लचकता र स्वायत्तता मिल्छ ।

गिग अर्थतन्त्रबाट लाभ प्राप्त गर्न सक्ने अन्य लाभग्राही मध्ये ठूलो संख्यामा रहेका सेवानिवृत्त व्यक्तिहरु, घरमा बस्न बाध्य अभिभावक, ज्येष्ठ नागरिकहरु, विद्यार्थी र अशक्त/अपाङ्ग पर्दछन् । उनीहरुले यसबाट मनग्य लाभ लिन सक्छन् । घरमै बसिबसी कमाउन सक्छन् । सन् २००० यताका बर्षमा अर्थतन्त्र र उद्योग क्षेत्रमा डिजिटलाइजेसन् तीब्र रुपमा विकास भयो । सूचना, संचार र प्रविधि खासगरेर इन्टरनेट सञ्जालको व्यापक विस्तार, स्मार्टफोनको लोकप्रियताले गर्दा डिजिटल प्रविधीमा आधारित अन डिमाण्ड प्लेटफर्मले डिजिटल प्रविधीमा आधारित नयाँ नयाँ काम र रोजगारी सिर्जना गरेका छन् । पहुँच, सुविधा, सहजता र मूल्य प्रतिस्पर्धाका कारण बन्दै गएको छ ।

सामान्य बुझाइमा काम–एउटा पूर्णकालिन कामदारले गर्ने कार्यघण्टा र त्यसबापत उसले प्राप्त गर्ने आर्थिक लाभ (तलब, ज्याला) भन्ने हो । तर आजकाल कामबारेको यो परम्परागत परिभाषा बदलिदै गएको छ । प्रविधिको निरन्तर विकासले गर्दा अर्थतन्त्रका आयाम बदलिएका छन् । स्वतन्त्र र करारजन्य श्रममा आधारित सेवामूलक काम लोकप्रिय हुँदैछन् । अमेरिकामा कुल श्रमिक मध्ये ३६ प्रतिशत गिग इकोनमीमा कृयाशिल रहेछन्।

खुल्ला बजार प्रणालीमा बिस्तारित हुँदै गैरहेको खण्ड (सेगमेन्ट) हो गिग अर्थतन्त्र । यसबाट उत्पादकत्व वृद्धि हुन्छ र रोजगारीबाट प्राप्त हुने आर्थिक लाभ लिन सहयोग मिल्छ । यो प्रणालीबाट विभिन्न तहका उपभोक्ता र कामदारको सुरक्षा कसरी ग्यारेण्टी हुन्छ भन्ने स्वभाविक प्रश्न गर्न सकिन्छ । हामीलाई सुन्दै अनौठो र नौलो लाग्ने यो अवधारणा विश्वव्यापी अवधारणा हो । कामदार/श्रमिक वा कथित ‘गिग अर्थतन्त्र’ ?विश्वव्यापी वहसको विषय भएको छ आजकाल । यसका प्रभावहरु नेपालको अर्थतन्त्रमा पनि बिस्तारै देखिँदैछन् ।