विश्वका लागि ताइवान किन यति महत्त्वपूर्ण छ ?

काठमाडौँ । चीनको चेतावनीलाई बेवास्ता गर्दै अमेरिकी संसद्की सभामुख न्यान्सी पेलोसीले ताइवान भ्रमण गरेपछि आक्रोशित बनेको चीनले ताइवान क्षेत्र नजिक सैन्य अभ्यास जारी राखेको छ । 

ताइवानको मुख्य टापुमा चिनियाँ सेनाले आक्रमणको तयारी गरिरहेको ताइवानको रक्षा मन्त्रालयले दाबी गरेको छ । तर, चिनियाँ सेनाको आक्रामक अभ्यासलाई हेर्दा त्यसलाई नकार्न पनि सकिदैँन । विगत २५ वर्षमा अमेरिकाबाट यति उच्च हैसियतको कुनै पनि व्यक्तिले ताइवान भ्रमण गरेका थिएनन् । यद्यपी, न्यान्सी पेलोसी त्यहाँ २४ घण्टाभन्दा कम समय बसेकी थिइन् ।

चीनको चेतावनीको बाबजुद न्यान्सी पेलोसीको भ्रमणको तीव्र प्रतिक्रिया आउनै पर्ने थियो । पेलोसी ताइपेई आइपुगेको केही समयपछि चीनको विदेश मन्त्रालयले तुरुन्तै प्रतिक्रिया जनाएको थियो। परराष्ट्र मन्त्रालयले भन्यो, ‘आगोसँग खेल्नेहरू जल्नेछन् ।’ चीनले यसलाई ‘आफ्नो राष्ट्रिय सार्वभौमसत्ताको गम्भीर उल्लङ्घन’ मानेको छ र यसलाई ‘एक चीन नीति’लाई चुनौतीको रूपमा हेरेको छ।

चीनले ताइवानलाई छुट्टै प्रान्तको रूपमा हेर्छ, जुन आज देशको मुख्य भूमिमा विलय हुने निश्चित छ र यसलाई बल चाहिन्छ भने पनि। तर, अर्कोतर्फ ताइवानले आफूलाई स्वतन्त्र राष्ट्रको रूपमा प्रस्तुत गर्दछ । यसमा लोकतान्त्रिक शासन प्रणाली छ । तर, ताइवानले आधिकारिक रूपमा आफूलाई स्वतन्त्र राष्ट्र घोषणा गरेको छैन। पेलोसीको ताइवान भ्रमण यस्तो समयमा आएको हो जब चीन र अमेरिकाबीचको तनाव चरम सीमामा छ ।

चीनले आफ्नो नौसेना र वायु सेना प्रयोग गरेर ताइवानमाथि दबाब दिन धेरै पटक प्रयास गरेको छ र यसका कारण स्थिति चिन्ताजनक बन्दै गएको छ। ताइवानको अवस्था यति नाजुक छ कि यसको भाग्यमा जे भए पनि यसले विश्वको राजनीति र अर्थतन्त्रमा प्रभाव पार्ने निश्चित छ। अब हामी त्यस्ता केही पक्षहरू जाँच गर्नेछौं।

ताइवानको स्थान किन यति महत्त्वपूर्ण छ ?
ताइवान मुख्य भूमि चीनको दक्षिणपूर्वी तटबाट करिब १२० किलोमिटर टाढा अवस्थित छ। धेरै विज्ञहरूले ताइवानलाई ‘द्वीपहरूको पहिलो श्रृंखला’ भनेर उल्लेख गर्छन्। पछिल्ला केही वर्षमा चीनले उक्त क्षेत्रमा आफ्नो प्रभाव बढाउन धेरै प्रयास गरेको छ।

लन्डनको किंग्स कलेजका डिपार्टमेन्ट अफ डिफेन्स स्टडीजका लेक्चरर डा जेनो लियोनी भन्छन्, ‘एक प्रकारको भौगोलिक बाधा जापानको दक्षिणी भाग हुँदै जान्छ, जुन ताइवान, फिलिपिन्स हुँदै दक्षिण चीन सागरमा जान्छ । यो शीतयुद्धको अवधारणा हो।’ 

टापुहरूको यो पहिलो श्रृंखलाका देशहरू अमेरिकाका सहयोगी हुन् र तिनीहरू आफ्नो विदेश नीतिका लागि धेरै महत्त्वपूर्ण छन्। लियोनीका अनुसार, ‘चीनले यो पनि विश्वास गर्छ कि यो रणनीतिक दृष्टिकोणबाट यो पक्षले घेरिएको छ।’ त्यसकारण यस क्षेत्रमा ताइवानको स्थान चीन र पश्चिम दुवैका लागि विश्वव्यापी राजनीतिमा ठूलो महत्त्वको छ।

धेरै पश्चिमी विज्ञहरू विश्वास गर्छन् कि यदि ताइवान चीनको हिस्सा बन्यो भने चीन प्रशान्त क्षेत्रमा आफ्नो प्रभाव बढाउन स्वतन्त्र हुनेछ। यति मात्र होइन, यस्तो हुने बित्तिकै प्रशान्त क्षेत्रको गुआम र हवाईमा रहेका अमेरिकी सैन्य अड्डाहरू पनि सुरक्षित हुने छैनन् ।

लियोनीले भने, ‘दक्षिण चीन सागरमा चीनको पहिलेदेखि नै ठूलो प्रभाव छ, तर यदि तिनीहरू ताइवानमा आए भने तिनीहरूले आफ्नो नौसेनाको प्रभाव बढाउन सक्षम हुनेछन्। यसले उनीहरूलाई यस क्षेत्रमाथि नियन्त्रण दिनेछ । विश्व व्यापारमा ठूलो प्रभाव पर्नेछ ।’

‘ताइवान दक्षिण र पूर्वी समुद्रमा कुनै पनि सम्भावित टकरावको अवस्थामा आफ्नो स्थिति बलियो बनाउने बाटोमा एक प्रकारको ‘हराइरहेको लिङ्कु हो,’ उनले भने। तर, चीनले यस क्षेत्रमा आफ्नो मनसाय पूर्ण रूपमा शान्तिपूर्ण रहेको बताएको छ ।

विश्व अर्थतन्त्रमा कति महत्त्वपूर्ण छ ?
ताइवान अर्थतन्त्रमा पनि निकै महत्वपूर्ण छ । हामीले हरेक दिन प्रयोग गर्ने इलेक्ट्रोनिक उपकरणहरूमा प्रयोग हुने चिपहरू ताइवानबाट बनेका हुन्छन्।

चाहे त्यो स्मार्टफोन होस् वा ल्यापटप वा स्मार्टवाच वा गेमिङ कन्सोल, यी सबैमा चिप्स प्रयोग गरिन्छ । तीमध्ये अधिकांश ताइवानमा बनाइन्छ। ताइवानले विश्वको चिप बजारको करिब दुई तिहाई नियन्त्रण गर्दछ। ताइवान सेमीकंडक्टर मैन्युफैक्चरिंग कम्पनी (टीएसएमसी) एक्लैले विश्वको चिप बजारको आधा भन्दा बढी नियन्त्रण गर्दछ। जनवरी र डिसेम्बर २०२१ को बीचमा टीएसएमसीले लगभग ५३ बिलियनको चिप निर्यात गरेको छ । यदि ताइवान चीनको नियन्त्रणमा आयो भने विश्वको यो महत्त्वपूर्ण उद्योगमा चीनको नियन्त्रण हुनेछ।

लियोनीका अनुसार, ‘धेरै विज्ञहरूले गरेको अध्ययनअनुसार चीन चिप्स र सेमीकन्डक्टरहरू बनाउनमा पश्चिमी देशहरूभन्दा पछाडि रहेको छ। त्यसका लागि चीनले पश्चिमी देशहरूलाई समात्न करिब २० वर्ष लाग्ने अनुमान छ।’ यदि चीनले ताइवानलाई नियन्त्रणमा लियो भने त्यसको असर पश्चिमी देशहरूले तुरुन्तै भोग्नुपर्नेछ।

लियोनी भन्छन्, ‘चीन र अमेरिका यी प्रविधिहरू विकास गर्न एकअर्कासँग प्रतिस्पर्धा गरिरहेका छन्। यदि यो उद्योग चीनमा गयो भने चिप्स र सेमीकन्डक्टरहरूमा पश्चिमी देशहरूको पहुँच अवरुद्ध हुनेछ। यसले गर्दा त्यसको मूल्यमा उल्लेखनीय वृद्धि हुनेछ।’ यस्तै अवस्था अन्य उद्योगको हकमा पनि हुन सक्छ । यसलाई समाधान गर्न पश्चिमी देशहरूका लागि प्रयास गर्न सजिलो नहुन सक्छ।

ताइवानको अवस्था किन जटिल छ ?
ऐतिहासिक स्रोतका अनुसार १७ औं शताब्दीमा छिङ राजवंशको समयमा ताइवान चीनको नियन्त्रणमा आएको थियो। जापानसँगको पहिलो लडाइँ हारेपछि चीनले सन् १८९५ मा ताइवान जापानलाई सुम्पेको थियो। त्यसपछि ताइवान ५० वर्षसम्म जापानी कब्जामा रह्यो।

दोस्रो विश्वयुद्धमा सन् १९४५ मा जापानको पराजयपछि चीनले ताइवानमाथि आफ्नो नियन्त्रण पुनः प्राप्त गर्यो। तर, त्यही समयमा चीनको मुख्य भूमिमा गृहयुद्ध सुरु भयो। यो गृहयुद्ध मु झेडोङको नेतृत्वमा रहेको कम्युनिष्ट पार्टी र राष्ट्रवादी पार्टी ‘कुओमिन्ताङ’ बीच चलिरहेको थियो । त्यसपछि सन् १९४९ मा कम्युनिष्ट पार्टीले चीनलाई नियन्त्रणमा लियो ।

उनीहरुबाट बच्नको लागि कुओमिन्ताङ सरकारले ताइवानमा शरण लिएको थियो। तर, समुद्रमा धेरै बलियो नहुँदा चीनले तत्कालीन ताइवानको कुओमिन्ताङ सरकारलाई त्याग्नुपर्‍यो। अस्थायी राष्ट्रपति सुनायत सेनपछि चियांग काई९शेक ताइवानको पहिलो राष्ट्रपति बने।

उनी सन् १९७५ सम्म तानाशाही शासकका रूपमा यस पदमा रहे। उनको मृत्युको तीन वर्षपछि तत्कालीन प्रधानमन्त्री तथा चियाङ काई-शेकका छोरा चियाङ चिङ कुओ ताइवानको राष्ट्रपति बने। उनले ताइवानको शासन प्रणालीलाई तानाशाहीबाट प्रजातन्त्रमा लैजाने प्रयासलाई अनुमति दिए। चीनले ताइवान मूल रूपमा एउटा प्रान्त थियो भनी दाबी गर्न इतिहास प्रयोग गर्दछ।

यद्यपि, धेरैले माओ त्सेतुङको नेतृत्वमा सन् १९११ वा १९४९ को क्रान्तिपछि ताइवान कहिल्यै पनि आधुनिक चीनको शासनको हिस्सा नभएको विश्वास गर्छन्। धेरै पश्चिमी देशहरूले चीनको एक मात्र वैध सरकारको रूपमा चियांग काई-शेकद्वारा स्थापित ताइवानको ‘चीन गणतन्त्र’लाई मान्यता दिए। तर, सन् १९७१ मा संयुक्त राष्ट्र संघले ताइवानको मान्यता रद्द गर्यो र कम्युनिष्ट चीनलाई चीनको रूपमा मान्यता दियो।

त्यसयता ताइवानलाई मान्यता दिने देशको सङ्ख्या १५ मात्रमा झरेको छ। ताइवानले ल्याटिन अमेरिका र क्यारेबियन देशहरूबाट सबैभन्दा धेरै समर्थन प्राप्त गरेको छ।चीन र ताइवानको स्थितिमा ठूलो भिन्नताका कारण धेरैजसो देशहरूले यस प्रकारको द्विविधा कायम राखेका छन्। जसका कारण कानूनी हैसियत स्पष्ट नभए पनि ताइवानले स्वतन्त्र राष्ट्रको हैसियत कायम राखेको छ ।

मुख्य भूमि चीनबाट ताइवानमा बसाइँ सरेका मानिसहरूको वर्तमान जनसंख्या १५ लाख छ, जुन ताइवानको जनसंख्याको १४ प्रतिशत हो। यद्यपि, ताइवानको राजनीतिमा धेरै वर्षदेखि यो समूहको प्रभुत्व रहेको छ।

अन्त्यमा, तनावका बीच चीनले ताइवानलाई रणनीतीक रुपले गलाउने सोच बनाएको छ । तत्कालका लागि ताइवानमााथि कठोर नाकाबन्दी लगाएर झुकाउने रणनीति चीनले विकसित गर्न सक्ने आकंलन गरिएको छ । अहिलेको सैन्य अभ्यास पनि त्यही नाकाबन्दी रणनीतिको कार्यान्वयनमा केन्द्रित देखिन्छ ।-एजेन्सी