पुटिनमाथि युद्ध अपराधको मुद्दा चल्नसक्छ ?

काठमाडौं । रुस-युक्रेन युद्ध सुरु भएको लगभग एक महिना बितिसकेको छ । अमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडेनले युक्रेनको छिमेकी देश पोल्याण्ड पुगेका युक्रेनी शरणार्थी र अमेरिकी सैनिकसँग भेटघाट गरेका छन् ।

पोल्याण्डको ज़ेशूफ़मा उनले अमेरिकी प्रशासनले दुई दिन अघि भनेका कुरा दोहोर्याए। उनले रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनलाई युक्रेनको मारिउपोलमा युद्ध अपराध गरेको आरोप लगाएका छन् । करिब दुई हप्ता अघि बाइडेनले ह्वाइट हाउसको एक कार्यक्रममा पनि पुटिनलाई युद्ध अपराधी भनेका थिए ।

उही समयमा ३८ देशका प्रतिनिधिहरू नेदरल्याण्ड्सको हेगमा भेला भए। यी देशहरूले अन्तर्राष्ट्रिय फौजदारी अदालतलाई रुसविरुद्ध कथित युद्ध अपराधको छानबिन गर्न आग्रह गरेका छन्। 

के युक्रेनमा भएको कथित युद्ध अपराधका लागि भ्लादिमिर पुटिनलाई अन्तर्राष्ट्रिय अदालतमा उभ्याउन सकिन्छ ?

युद्धको मैदानमा मानव अधिकार
सन् १८६२ मा स्विस मानवअधिकार कार्यकर्ता हेनरी डन्नोको पुस्तक ‘ए मेमोरी अफ सोल्फ्रिनो’ प्रकाशित भयो। पुस्तकमा सन् १८५९ को इटालियन युद्धका घाइते सैनिकहरूको मार्मिक चित्रण थियो। यसले संसारलाई हल्लायो।

क्लाउस र्याकविट्ज इन्टरनेशनल न्युरेम्बर्ग प्रिन्सिपल्स एकेडेमी, जर्मनीका निर्देशक हुन्। हेनरी डन्नोको पुस्तक प्रकाशित भएको एक वर्षपछि स्विट्जरल्याण्डमा १२ युरोपेली देशहरूले जेनेभा कन्भेन्सन नामक सम्झौतामा हस्ताक्षर गरे।

र्याकविट्ज भन्छन्, ‘यो युद्धको क्रममा क्रुरता र अमानवीय अत्याचार रोक्ने कोशिस थियो। यो सम्झौतामा कैयौं किसिमका नियमहरू छन्। जस्तो, घाइते सैनिकलाई युद्ध मैदानमा मर्नका लागि छोड्न मिल्दैन, चाहे ऊ दुश्मनकै सेनाको किन नहोस्। युद्ध बन्दीहरूलाई अमानवीय अवस्थामा राख्न पाइने छैन। जानकारी निकाल्नका लागि कसैलाई पनि हिंसात्मक व्यवहार गर्न पाइने छैन। अस्पताल वा घाइतेहरूको उपचार हुने ठाउँमा हुने हमला अस्वीकार्य छ।’

त्यसबेला युद्धको मैदानमा मानवअधिकारको रक्षा गर्ने दिशामा यो ठूलो पहल थियो । पछि जेनेभा महासन्धिहरू धेरै सम्झौताहरूसँगै लिएर सिर्जना गरियो। तर, उनीहरूलाई पछ्याउने देशहरूमा कुनै कानुनी प्रतिबद्धता थिएन, त्यसैले नतिजा अपेक्षित भएन।

र्याकविट्स भन्छन्, ‘जेनेभा र हेग महासन्धिले युद्धका केही विधिहरूलाई निषेध गरेको थियो। तर त्यहाँ न दण्डको प्रावधान थियो न त प्रतिबन्धको व्यवस्था। यो अभाव यी महासन्धिहरूको केन्द्रमा थियो, जस्तै जेनेभा महासन्धिहरूमा युद्ध कैदीहरू। तर, अत्याचार वर्जित छ, त्यसो भए के हुने हो स्पष्ट छैन ।’

प्रथम विश्वयुद्धपछि अपराधको जिम्मेवारी र सजाय निर्धारण गर्ने विषयमा बहस भएको थियो । सन् १९१९ मा भर्साइलको सन्धिमा हस्ताक्षर भएको थियो, जसमा जर्मन सम्राट काइजर विल्हेम द्वितीयको अन्तर्राष्ट्रिय अदालतमा अभियोग चलाउनको लागि एउटा धारा थपिएको थियो।

‘यसमा आधारभूत समस्या थियो। यो सन्धि जर्मनी र प्रथम विश्वयुद्धका विजेता मित्र राष्ट्रहरू बीचको थियो। जर्मन सम्राटहरू भागेर नेदरल्यान्ड्स गए, जुन सन्धिमा समावेश थिएन। त्यसैले यो असम्भव थियो। उनीहरुलाई कारबाही गर्न ।’ र्याकविट्सले भने । 

काइजर विल्हेमलाई कहिल्यै अभियोग लगाइएन । धेरै वर्ष नेदरल्यान्डमा बसेपछि त्यहाँ सन् १९४१ मा ८२ वर्षको उमेरमा उनको निधन भयो।

त्यतिबेला थप देशहरू सम्मिलित हुने र युद्ध अपराधलाई सजाय दिने प्रभावकारी विधिहरू हुने गरी सम्झौताको आवश्यकता महसुस गरिएको थियो। दोस्रो विश्वयुद्धपछि यस दिशामा महत्त्वपूर्ण कदम चालिएको थियो।

र्याकविट्ज भन्छन्, ‘त्योबेला जे भयो, वास्तवमा निकै ठूलो परिवर्तन थियो। अगस्ट १९४५ मा लण्डनमा मित्र देशहरूका प्रतिनिधिहरूको भेट भयो। नाजी जर्मनीमा द्वितीय विश्व युद्धको क्रममा भएका युद्ध अपराध गर्नेहरू कठघरामा उभ्याउनको लागि न्युरमबर्गमा इन्टरनेसनल मिलिटरी ट्राइब्यूनल बनाउने सहमति भयो।’

ट्राइब्यूनलमा करिब एक वर्षसम्म कारबाही चल्यो। २४ पूर्व नाजी सैनिक अधिकारीहरू र नेताहरूमाथि मुद्दा चलाइयो। १२ जनालाई फाँसी दिइयो, जसमध्ये एक नाजी गुप्तचर प्रहरी गेस्टापोको स्थापना गर्ने हर्मन गोरिंग पनि थिए। बाँकीलाई जेल सजाय सुनाइयो।

र्याकविट्ज भन्छन्, ‘महत्त्वपूर्ण भिन्नता यो थियो कि यसले युद्ध अपराधका लागि कुनै देश तर व्यक्तिलाई जिम्मेवार ठहराउँदैन। मुद्दा जर्मनीको विरुद्धमा होइन, तर नाजी नेताहरू र अधिकारीहरूविरुद्ध थियो। अघिल्लो जेनेभा महासन्धिमा त्यस्तो थिएन।’

न्युरेम्बर्ग न्यायाधिकरणले युद्ध अपराधमा दोषी ठहर भएकाहरूलाई न्यायको दायरामा ल्याउन सकिने स्पष्ट पारेको छ।

सन् १९४९ मा विश्वका प्रायः सबै देशले जेनेभा महासन्धिमा हस्ताक्षर गरे । तर, यसको मतलब युद्ध अपराधका लागि जिम्मेवार व्यक्तिहरूलाई सजाय दिने समस्या समाधान भएको होइन।

९० को दशकको संघर्ष
सन् १९९१ मा पूर्व युगोस्लाभियाका विभिन्न जातीय समुदायबीच द्वन्द्व सुरु भयो। दुई वर्षपछि संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदले युद्ध अपराधका दोषीहरूलाई अभियोग चलाउन अन्तर्राष्ट्रिय फौजदारी न्यायाधिकरण गठन गर्यो।

पेट्रिसिया ग्रिजबैक वार्सा विश्वविद्यालयकी प्राध्यापक र ‘आक्रमणको अपराधको लागि आपराधिक जिम्मेवारी’ को लेखिका हुन्। उनी भन्छिन्, ‘सुनुवाइका लागि पूर्व युगोस्लाभियामा परेका सर्बिया, बोस्निया र क्रोएसियाले अभियुक्तलाई अदालतमा बुझाउनुपर्ने सबैभन्दा ठूलो कठिनाइ थियो ।’

उनी भन्छिन्, ‘यो न्यायाधिकरण सुरक्षा परिषद्ले बनाएको हो, त्यसैले यसमा सहयोग गर्ने देशहरूको प्रतिबद्धता थियो तर उनीहरू न कसैलाई पक्राउ गर्न चाहन्थे न त प्रमाण जुटाउन चाहन्थे। प्रभावकारी सुनुवाइका लागि थप प्रमाण चाहिन्छ। अझ धेरै साक्षीहरू चाहिन्छ। यदि देशहरूले सहयोग गरेन भने प्रमाण सङ्कलन गर्न, अभियोजकहरू पठाउन, गवाही दिन र गिरफ्तार गर्न असम्भव छ।’

युद्ध समाप्त भएपछि मात्र अदालतले राम्रोसँग काम गर्न सक्छ। पछि १५० भन्दा बढी मानिसहरूलाई मुद्दा चलाइएको थियो। यसमा सर्बिया र युगोस्लाभियाका पूर्व राष्ट्रपतिहरू स्लोबोदान मिलोसेभिक र बोस्नियाका सर्ब नेताहरू राडोभान कराडिच र रातको म्लाडिच थिए।

२० वर्षसम्म चलेको यो न्यायाधिकरणले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका मानवअधिकार कानुनलाई नयाँ दिशा दिएको छ ।

जुन बेला युगोस्लाभियामा द्वन्द्व चलिरहेको थियो, त्यतिबेला अफ्रिकाको अवस्था पनि नियन्त्रण बाहिर गइरहेको थियो । रुवाण्डाका दुई मुख्य जातीय समुदाय हुतु र तुत्सीबीच हिंसात्मक द्वन्द्व सुरु भयो।

सन् १९९४ मा एक सय दिनभित्र हुतु विद्रोहीहरूले झण्डै ८० लाख टुत्सीहरूलाई मारेका थिए। त्यसपछि संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदले रुवान्डाको लागि अन्तर्राष्ट्रिय अपराध न्यायाधिकरण गठन गर्यो।

पेट्रिसिया भन्छिन्, ‘अभियोजकहरूले यसका लागि कसलाई जिम्मेवार बनाउने भन्ने तय गर्नु थियो। रुवान्डाको विषयमा उनीहरूले ती मानिसलाई दोषी देखाए, जो सरकारको उच्च पदमा बसेका थिए। आरोपीहरूमा कैयौं नेता र मन्त्रीहरूको नाम सामेल थियो। जबकी उनीहरूले एक दशकसम्म पनि त्यो घटनाको जिम्मेवारी लिएका थिएनन्।’

न्यायाधिकरणले कुल ६१ जनालाई सजाय सुनायो। यसमा रुवान्डाका पूर्वप्रधानमन्त्री शान केम्बैन्डा पनि थिए। उनी पहिलो राष्ट्राध्यक्ष थिए, जसलाई नरसंहारका लागि आजीवन काराबासको सजाय सुनाइएको थियो। त्यसबाहेक रुवान्डामा पनि केही मानिसमाथि मुद्दा चलाइयो र सजाय दिइयो।

रुवान्डा र युगोस्लाभियाको लागि इन्टरनेसनल क्रिमिनल ट्राइब्यूनल केवल दुई देशको विषयमा युद्ध अपराधीहरूलाई सजाय दिनका लागि बनाइएको थियो। त्यसपछि सन् १९९८ मा करिब १०० देशले ‘रोम स्टैट्युट’ अर्थात रोम कानुनमा हस्ताक्षर गरे, जसले युद्ध अपराधको विषयमा जोडिएका मुद्दाहरूमा सुनुवाइ गर्न एउटा स्थायी अन्तर्राष्ट्रिय अपराध अदालत बनाउने बाटो खुल्ला गरेको थियो। तर, केही देश यो अदालतको अधिकार क्षेत्रभन्दा बाहिर छन्, जसमा अमेरिका, चीन र रुस मुख्य हुन्।

युक्रेनमा युद्ध अपराध
युक्रेनका धेरै रिपोर्टका अनुसार रुसी सेनाले जानाजानी त्यहाँका नागरिकमाथि आक्रमण गरिरहेको छ । मारिउपोल सहरको अस्पतालमा भएको बम आक्रमण एउटा उदाहरण हो। तर, के यसलाई युद्ध अपराध भन्न सकिन्छ ?

बेल्किस विली ह्युमन राइट्स वाचको क्राइसिस एण्ड कन्फ्लिक्ट डिभिजनका वरिष्ठ अनुसन्धानकर्ता हुन्। यो युक्रेनमा कथित युद्ध अपराधको स्वतन्त्र रूपमा प्रमाण संकलन गर्ने केही संस्थाहरूमध्ये एक हो।

उनी भन्छिन्, ‘हामीले सबैभन्दा पहिले जहाँ हमला भयो त्यो ठाउँमा त्यति बेला सेनाको उपस्थिति थियो कि थिएन भन्ने तय गर्ने कोशिश गरिरहेका छौं। के त्यहाँ युक्रेनी सैनिक तैनाथ थिए वा त्यहाँबाट हिँडिरहेका थिए ? के त्यहाँ नजिकै कुनै सैनिक अड्डा वा उद्योग थियो ? हामी यी विषयको खोजी गरिरहेका छौं।’

तर, आक्रमण भएको ठाउँमा युक्रेनी सेनाको उपस्थिति पत्ता लगाउनु एउटा जटिल विषय हो।

उनी भन्छिन्, ‘यहाँ नागरिकहरूले युक्रेनी सैनिकहरूलाई रुसी सैनिकहरू विरुद्ध मद्दत गरिरहेका छन्। त्यसपछि त्यहाँ मार्शल ल, जसले १८ देखि ६० वर्ष उमेरका सबै पुरुषहरूलाई सेनामा भर्ना हुन अनिवार्य बनाउँछ। सामान्य नागरिकलाई मानिने छैन।’

अर्को पक्ष यो हो कि अनुसन्धानकर्ताहरूका लागि आज प्रमाण सङ्कलन गर्न युगोस्लाभिया र रुवान्डा युगमा हिंसाको तुलनामा अलि सजिलो छ।

विली भन्छिन्,  ‘आजको समयमा भिडियो र तस्बिर महत्वपूर्ण प्रमाण हुन्। हमला भएका ठाउँबाट मान्छेले सामाजिक सञ्जालमा तस्बिर राखिरहेका छन्। यिनीहरूको प्रयोग प्रमाणको रुपमा हुनसक्छ। त्यसो त, त्योभन्दा पहिले यिनीहरूको सत्यता पुष्टि गर्नु आवश्यक छ। तपाईंले यो पनि बुझ्नु पर्छ कि, यी तस्बिरहरूले सबै चित्र देखाउँदैनन्। किनकि, तस्बिर लिनेले तय गर्छ, ऊ के देखाउन चाहन्छ।’

अर्थात्, तस्बिर र भिडियोको पुष्टि भएसँगै सही तस्बिर हेर्ने कोशिश गर्नुपर्छ। उदाहरणको रुपमा, यदि युक्रेनी सैनिकले अस्पतालमा हतियार वा कुनै उपकरण लुकाएका छन् भने वास्तवमा युद्ध अपराध उनीहरूले गरिरहेका छन्।

यदि यो संघर्ष लामो समयसम्म चलिरह्यो भने युद्ध अपराधको सम्भावना बढ्छ भन्ने पनि छ।

विली भन्छिन्, ‘मलाई लाग्छ, यो गम्भीर चिन्ताको विषय हो। किनकि, संघर्ष रोकिएन भने समयसँगै मान्छेको व्यवहार थप हिंसात्मक हुन सक्छ। तपाईंले अर्को किसिमको युद्ध अपराध देख्न सक्नुहुन्छ। जस्तो कथित रुपमा मानिसलाई जर्बजस्ती अर्को ठाउँमा लैजाने र पक्राउ गरिएका मानिसको हत्या गर्ने।’

कठघराको बाटो
चीन, भारत र इरानलगायत ३५ देशले रुस–युक्रेन युद्धको निन्दा गर्ने राष्ट्रसंघीय प्रस्तावमा मतदान गर्न अस्वीकार गरेका छन् । यसै क्रममा करिब ४० देशले यस द्वन्द्वसँग सम्बन्धित युद्ध अपराधको अनुसन्धान गर्न अन्तर्राष्ट्रिय फौजदारी अदालतलाई अनुरोध गरेका छन् ।

ग्यारी सिम्पसन लन्डन स्कूल अफ इकोनोमिक्समा पब्लिक इन्टरनेशनल कानूनका प्राध्यापक हुन्। उनी भन्छन्, ‘यो महत्त्वपूर्ण सुरुवात हो, यद्यपि कठिनाइहरू अझै छन्।’

पहिलो कठिनाई यो हो कि रसिया अन्तर्राष्ट्रिय न्यायालयको क्षेत्राधिकारमा छैन, अर्थात् युद्ध अपराधको आरोप लागेका व्यक्ति रसियामा छन् भने उसलाई हस्तान्तरण गर्न रुसलाई दबाब दिन सकिँदैन।

उनी भन्छन्, ‘जसको विरुद्धमा अन्तर्राष्ट्रिय अदालतमा मुद्दा चलेको छ, त्यो व्यक्तिलाई पेश गर्नु धेरै महत्त्वपूर्ण छ, युद्धको बीचमा शीर्ष सेनाका अधिकारीहरूलाई हिरासतमा लिन गाह्रो छ, त्यसैले रूसी ल्याउन असम्भव छ।’

तर, अन्तर्राष्ट्रिय अदालतमा पुटिनविरुद्ध मुद्दा चल्ने सम्भावनालाई ध्यानमा राख्दै रुसले युक्रेनमा मानवअधिकारको उल्लङ्घन नगर्ने आशा हुनसक्छ । यद्यपि, प्रभाव पनि उल्टो हुन सक्छ।

ग्यारी सिम्पसन भन्छन्, ‘हुनसक्छ, युद्ध अपराधको विषयको आशंकाले रुसलाई जीततर्फ थप प्रेरित गर्नेछ। सन् १९४०को दशकमा जर्मनी युद्ध जित्न चाहन्थ्यो। किनकि, उसलाई थाहा थियो, पराजित भएमा मुद्दा चल्नेछ। त्यो बेला युद्ध अपराधको मुद्दामा मृत्यृदण्डको सजाय थियो। मलाई लाग्छ, कहिलेकाँही माफीको नीति राम्रो हुन्छ। मुख्यगरी जब वार्ता गर्ने ठाउँ बाँकी हुन्छ। मलाई लाग्छ हामीले कुराकानीको बाटो अपनाउनुपर्छ।’

तर के यो कानुनी रूपमा युद्धविराम सम्झौतामा माफी समावेश गर्न सम्भव छ ?

उनी भन्छन्, ‘निश्चय पनि यो हुन सक्छ। कूटनीतिक प्रक्रियाको एक भागको रूपमा पुटिनले रूसी सैनिक र नेताहरूका लागि माफी माग्न सक्छन्। यद्यपि, यो एक जटिल विषय हुनेछ किनभने अन्तर्राष्ट्रिय अदालतले शान्ति कायम राख्न अनुसन्धान रोक्न चाहँदैन। ।’

हामीले यो पनि बुझ्नु पर्छ कि युक्रेनले रोम कानूनमा हस्ताक्षर गरेको छ, तर यो रूसको मामलामा यसको न्यायिक प्रणाली प्रयोग गर्न चाहन्छ।

सिम्पसन बताउँछन्, ‘कहिलेकाहीं यस्तो हुन्छ कि देशहरूले युद्ध अपराधीलाई अर्को देशमा सुम्पिनुको सट्टा मुद्दा चलाउन चाहन्छन्। दोस्रो विश्वयुद्धपछि पोल्याण्ड, बुल्गेरिया, र फिनल्याण्ड, साथै न्युरेम्बर्गमा देशका मुद्दाहरूमा पनि मुद्दा चलाइएको थियो। देशभित्रै देशहरूले सुनुवाइ गर्छन् र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा पनि त्यसका लागि दबाब दिन्छन् ।’

अब हाम्रै प्रश्नतर्फ फर्किउँ– के युक्रेनमा कथित युद्ध अपराधीहरूको लागि पुटिनविरुद्ध अन्तराष्ट्रिय अदालतमा मुद्धा चलाउन सकिन्छ ?

रुसका राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिन मात्र नभई रुसी सेनाका उच्च अधिकारीविरुद्ध कथित युद्ध अपराधसँग सम्बन्धित प्रमाण सङ्कलन भइरहेको छ र उनीहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय फौजदारी अदालतमा न्यायको दायरामा ल्याउन दबाब बढिरहेको छ ।

तर, सबैभन्दा ठूलो समस्या यो हो कि रसिया अदालतको क्षेत्राधिकार अन्तर्गत छैन र यस कारण पुटिन र अन्य रूसी अधिकारीहरू अदालतको पहुँचबाट बाहिर हुनेछन्। यद्यपि, यदि युक्रेनले रूसी अधिकारीलाई समात्न सक्छ भने, तस्वीर फरक हुन सक्छ।

सिम्पसन भन्छन्, ‘भ्लादिमिर पुटिन वा उनका सैनिक अधिकारीहरू विरुद्ध मुद्दा असंभव जस्तो लाग्छ। तर, ७७ वर्ष पहिले न्यूरमबर्ग ट्रायल पनि असंभव नै देखिएको थियो। अहिले सीमित नै सही, बाटाहरू बाँकी छन्।’-बीबीसीको सहयोगमा