वारफेयर ड्रोन - के विश्व आगामी युद्धमा हतियारको नयाँ युगमा छ ?

काठमाडौँ । युद्धका लागि प्रयोग हुने ड्रोनहरू कुनै समय सैन्य महाशक्तिहरूको स्वामित्वमा मात्र थिए, तर अब ती ड्रोनहरू विद्रोहीहरू, साना देशहरूसँग पनि  छन् र युद्धको तरिका परिवर्तन गर्दैछन्।

सैन्य इतिहासमा यो अक्सर देखिन्छ कि कसरी एउटै हतियार सम्पूर्ण युद्धको प्रतीक हुन्छ। तपाईं मध्ययुगीन युगमा बेलायती धनुर्धारीहरूले प्रयोग गर्ने लामो धनुष वा दोस्रो विश्वयुद्धको जमिनमा लडाइँको विशिष्ट रूपमा रहेका सशस्त्र ट्याङ्कहरूको बारेमा सोच्न सक्नुहुन्छ।

मानवरहित एमक्यू १ प्रिडेटर वा यूएभीएसले पनि अफगानिस्तान, इराक वा अन्य ठाउँमा छेडिएको आतंकवादप्रति अमेरिकी युद्धमा उस्तै प्रतिष्ठा पाएको थियो।

यो शीतयुद्धको अन्त्य पछिको ‘एकध्रुवीय क्षण’ थियो जब अमेरिका कुनै चुनौती बिना एक प्रमुख महाशक्तिको रूपमा एक्लै उभिएको थियो। ड्रोनले प्रतिष्ठित स्थिति प्राप्त गर्यो जब प्रिडेटरलाई टोही विमानको रूपमा परिकल्पना गरिएको थियो र हेलफायर मिसाइलले सुसज्जित थियो।

ड्रोनको पछिको रीपर विशेष गरी शिकारी-हत्याराको रूपमा विकसित गरिएको थियो। यसअघि आएका कुनै पनि ड्रोनभन्दा यसको ठूलो दायरा छ र यो धेरै युद्धजन्य सामान बोक्न सक्षम छ। यी ती हत्याराहरू हुन् जसबाट अमेरिकाले आफ्ना शत्रुहरूलाई आफ्नो लक्ष्य बनाउन सक्छ, जहाँ शत्रुहरूले कल्पना पनि गर्न सक्दैनन्।

जनवरी २०२० मा बगदाद एयरपोर्ट बाहिर इरानका जनरल कासिम सुलेमानीलाई निशाना बनाउने रिपर ड्रोन थियो भन्ने विश्वास गरिन्छ। तर, धेरै छोटो समयको लागि केवल अमेरिका वा इजरायलले यो प्रविधिमा शासन गर्न सक्छ। यो युद्ध ड्रोनको पहिलो युग मान्न सकिन्छ। त्यसयता स्थितिमा निकै तीव्र परिवर्तन देखिएको छ ।

धेरै नयाँ खेलाडीहरू (देशहरू) मैदानमा प्रवेश गरेर युद्ध ड्रोनहरू बनाइरहेका छन् । यूएभीएसको प्रयोग आतंकवाद, आतंकवादप्रति युद्धबाट पूर्णतया परम्परागत युद्धमा सरेको छ। वास्तवमा ड्रोनहरू तिनीहरूको तेस्रो युगको कुर्सीमा छन् जहाँ प्रविधि अत्यन्त जटिल छ र कृत्रिम बुद्धिमत्तासँग जोडिएको छ।

हन्टर किलर एमक्यू ९ रीपर
-यसको अगाडि भागमा क्यामेरा र तल सेन्सरसहितको क्यामेरा
-राम्रो स्थिरताको लागि भी आकारको पुच्छर
-यो जीपीएस वा लेजर निर्देशित मिसाइल र बमबाट सुसज्जित
-लम्बाइ- १०.९७ मिटर (३६ फिट)
-उचाई- ३.६६ मिटर (१२ फिट)
-पखेटा- २१.१२ मिटर (६९ फिट ३ इन्च)
-शीर्ष गति ४६३ प्रतिघण्टा

टाइग्रे पिपुल्स लिबरेसन फ्रन्ट टीपीएलफका विद्रोहीहरूले आक्रमणको सामना गर्दै इथियोपिया सरकारको लागि हालैको द्वन्द्वमा ड्रोन आक्रमणहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ।

इथियोपिया सरकारले टर्की र इरानबाट सशस्त्र ड्रोन खरिद गरेको छ। संयुक्त अरब इमिरेट्स (युएई) हुँदै चीनको विङ लुङ–२ सम्म पनि यसको पहुँच रहेको बताइएको छ । युएईले लिबियाको गृहयुद्धमा आफ्नो सहयोगी जनरल खलिफा हफ्तारलाई चीनमा बनेको ड्रोन पनि उपलब्ध गराएको थियो।

ड्रोनकाे महत्त्वपूर्ण भूमिका
टर्कीले यो ड्रोन सिरियामा फेब्रुअरी २०२० मा अपरेशन स्प्रिंग शिल्ड र लिबियामा खलिफा हफ्तारको विद्रोही सेनाको बिरूद्धमा प्रयोग गरिसकेको छ। सशस्त्र ड्रोनको निर्णायक प्रभाव धेरै पटक देखियो। यसले लिबियाको मान्यता प्राप्त सरकारको अस्तित्वमा योगदान पुर्‍याएको छ, जबकि गत वर्ष नार्गोनो-काराबाख युद्धमा पनि यसले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो।

टर्कीबाट प्राप्त ड्रोनका कारण अजरबैजानको सेनाले आर्मेनियाको विवादित क्षेत्र आफ्नो नियन्त्रणमा लिन सफल भएको थियो। टर्कीले यो ड्रोन सिरियामा फेब्रुअरी २०२० मा अपरेशन स्प्रिंग शिल्ड र लिबियामा खलिफा हफ्तारको विद्रोही सेनाको बिरूद्धमा प्रयोग गरिसकेको छ।

ड्रोन आक्रमणहरूले अक्सर कानुनी र नैतिक दुविधाहरू सिर्जना गर्दछ। तिनीहरूको फायरपावर ड्राइभ गर्ने व्यक्तिको सीपमा निर्भर गर्दछ। हतियार सीमित गर्ने सम्झौताहरूले उनीहरूको प्रयोगलाई रोक्ने आशा अहिलेसम्म व्यर्थ साबित भएको छ। अमेरिकाले आफ्नो टेक्नोलोजी आफ्नो नजिकका सहयोगीहरूबाहेक अरू कुनै देशलाई दिन हिचकिचाइरहेको छ, जबकि अन्य देशहरूले भेदभाव गर्दैनन्।

निस्सन्देह यूएभीएस बढ्दै गएको गति रोक्न गाह्रो देखिन्छ। १०० भन्दा बढी देशहरू र गैर-देशी समूहहरूसँग ड्रोनहरू छन्। यीमध्ये धेरैसँग सशस्त्र ड्रोनहरू छन्।

सेन्टर फर न्यू अमेरिका सेक्युरिटीका अध्ययन निर्देशक पल शेरर भन्छन्, ‘ड्रोनको बृद्धि जारी रहेको देखिन्छ। चीन संसारमा सशस्त्र ड्रोनको सबैभन्दा ठूलो निर्यातकर्ता हो। इरान, टर्कीजस्ता मध्य शक्तिहरूसँग ड्रोनको प्रविधि छ र उनीहरूले ती प्रणाली विदेशमा बेचिरहेका छन्।’ 

उनी तर्क गर्छन् कि ‘व्यावसायिक ड्रोन टेक्नोलोजी यति सजिलैसँग उपलब्ध छ कि जो कोहीले पनि केहि सय डलरमा कच्चा डीआईवाई आक्रमण ड्रोन बनाउन सक्छ, जसमध्ये केही आतंकवादी संगठनहरूसँग पनि छन्।’

‘यूएभीएसको निर्णायक प्रभाव कुनै आश्चर्यको कुरा होइन,’ उनी भन्छन्। उनीहरूले कुनै पनि देशलाई सस्तोमा वायुसेना उपलब्ध गराउँदै आएका छन् ।

ड्रोन कति प्रभावकारी छन् ?
लडाकु विमान किन्न नसक्ने कुनै पनि देश वा समूहले ड्रोन किन्न सक्छ। शेरर भन्छन्, ‘यी ड्रोनहरू लडाकू विमानहरू जत्तिकै लडाइँ गर्न सक्षम नहुन सक्छन्, तर तिनीहरूले केही वायु शक्तिहरूलाई निर्णायक किनारा दिन सक्छन्। डिजिटल प्रविधिको मद्दतले टोही र सटीक आक्रमण गर्ने क्षमता भएका ड्रोनहरू धेरै घातक हुन सक्छन्।’

तर, गृहयुद्ध वा क्षेत्रीय द्वन्द्वमा यूएभीएसको प्रयोग भविष्यको युद्धमा ड्रोनले खेल्ने महत्त्वपूर्ण भूमिकाको झलक मात्र हो।

जब अमेरिका र उसका सहयोगीहरू आतंकवाद विरोधी अभियानमा संलग्न थिए, रुसले सिरियामा यसको प्रयास गरिरहेको थियो। रुसले यसलाई ठूलो युद्धमा कसरी प्रयोग गर्ने भन्ने कुरालाई ध्यानमा राख्दै सिरियालाई आफ्नो परीक्षण स्थलको रूपमा राखेको थियो।

सेन्टर फर नेभल एनालिसिसका रुस स्टडीज प्रोग्रामका सदस्य स्यामुएल बेन्डेट भन्छन्, ‘सिरियामा रसियाको ड्रोन फ्लीटले महत्वपूर्ण खुफिया, निगरानी, जासूसी अभियानहरू सञ्चालन गर्यो। ड्रोन सर्वेक्षणले रूसी हतियारहरू, रकेट प्रक्षेपण प्रणालीहरूमा वास्तविक-समय पहुँच सक्षम गरेको छ।’

‘यसले एक पटक फेरि परिभाषित गरिरहेको छ कि कसरी रूसी सेनाले आज र भविष्यमा यूएभीएस र सर्वेक्षण गरिएको युद्धभूमि फोटोहरूको सहयोगमा लड्नेछ। यो त्यस्तो चीज हो जुन आज भन्दा पहिले जनरलहरूले गर्थे ।’

रूस र ड्रोन
रुसले युक्रेनसँगको लडाइमा यूएभीएसलाई व्यवस्थित रूपमा प्रयोग गर्नेबारे सोचिरहेको छ । बेन्डेट भन्छन् कि ड्रोनको मुख्य मिशन बुद्धिमत्ता सङ्कलन र टोहीको भूमिका प्रदर्शन गर्नु हो। विशेष प्रकारका रूसी ड्रोनहरू यसका लागि उपयुक्त छन्। 

इलेक्ट्रोनिक युद्ध भनेको त्यस्तो कला हो जसमा शत्रुको शक्ति उनीहरूले पठाएको संकेतबाट नापिन्छ र उसको सञ्चारमा बाधा पुर्‍याएर उसलाई अलग पार्छ। उन्नत र उन्नत प्रविधिको मामिलामा रुस अमेरिकाभन्दा एक दशक पछाडि हुन सक्छ, तर रुसी सेना आफ्नो लडाकु दलमा ड्रोन समावेश गर्न धेरै अगाडि हुन सक्छ।

‘सैन्य ड्रोन सम्पूर्ण रुसी सैन्य बलसँग अवस्थित छ र युक्रेनको सशस्त्र इकाइहरूलाई तुरुन्तै पहिचान गर्दा यसको उपयोगिता देखिन्छ । यसको सञ्चार काटिदिएको थियो र तोपहरू तिनीहरूतिर फर्काइएको थियो ,’ बेन्डेट भन्छन्।

ड्रोनसँग प्रतिस्पर्धा गर्न किन सजिलो छैन ?
वास्तवमा युक्रेनसँग टर्कीका ड्रोनहरू पनि छन्, जुन उनीहरूले डोनबलका रुस समर्थक पृथकतावादीहरूमा प्रयोग गरेका थिए। ड्रोनहरू आज पनि विद्रोही र मिलिशिया इकाइहरूले उच्च-तीव्रताको युद्धक्षेत्रभन्दा बाहिर प्रयोग गर्छन्। तर, ड्रोनको खतरालाई राम्ररी चिनिए पनि यसको प्रतिकार गर्न त्यति सजिलो हुनेछैन।

पल शेरर भन्छन्, ‘आज प्रयोगमा रहेका धेरैजसो ड्रोनहरू परम्परागत विमानहरू भन्दा धेरै साना छन् र विभिन्न वायु प्रतिरक्षा चाहिन्छ। तिनीहरू धेरै बिस्तारै र कम उचाइमा उड्छन्। यसको मतलब यो हो कि धेरै वायु रक्षा प्रणालीहरूसँग तिनीहरूलाई मार्ने तरिका हुँदैन।’

उनी भन्छन्, ‘धेरै देशहरूले ड्रोन आक्रमणलाई कसरी जवाफ दिने भनेर विकास गर्न काम गरिरहेका छन्। आगामी दिनहरूमा हामी युद्धको मैदानमा ड्रोन रोक्न धेरै प्रभावकारी तरिकाहरू देख्नेछौं।’ तर, धेरै संख्यामा ड्रोन आक्रमण भएमा यसलाई रोक्न ठूलो चुनौती हुनेछ किनभने कम लागतमा ड्रोन ठूलो संख्यामा बनाउन सकिन्छ । तथाकथित भविष्य ‘ड्रोन स्वार्म्स’को बारेमा धेरै कुरा भएको छ।

‘हामीले ठूलो संख्यामा ड्रोन हमलाहरू देखेका छौं, जब २०१८ मा सिरियाली विद्रोहीहरूले १३ ड्रोनको सहयोगमा रूसी हवाई अड्डाहरूमा आक्रमण गरे,’ पल शेरर भन्छन्। यद्यपि, पॉल शेररले ड्रोनको बृद्धि झुण्डको जस्तै होइन भनी जोड दिन्छन् ।

झुण्डको बारेमा उनी भन्छन् कि त्यस्ता आक्रमणहरू ड्रोनहरूको संख्याले परिभाषित गर्दैन, तर तिनीहरूको सहयोग र कुनै मानव हस्तक्षेप बिना प्रक्षेपण गर्ने क्षमताले परिभाषित गर्दछ। ड्रोनको झुण्डलाई विभिन्न दिशामा र निरन्तर आक्रमणमा प्रयोग गर्न सकिन्छ। र अन्तमा ड्रोनको प्रयोगले युद्धको पाठ्यक्रम र दिशा परिवर्तन गर्न नाटकीय प्रभाव पार्न सक्छ । -बीबीसी